ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ - ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ

Γιώργος Καΐτσας -Φιλόλογος
Γ. ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ
ΑΓ. ΑΖΕΛΗ
Ν. ΑΝ∆ΡΙΩΤΗ
Θ. ∆ΕΤΟΡΑΚΗ
Κ. ΦΩΤΙΑ∆Η
«ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ»
Γ΄ ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:
Κ
ΚΑΑΪΪΤ
ΤΣΣΑ
ΑΣΣ ΓΓΕ
ΕΩΩΡΡΓΓΙΙΟ
ΟΣΣ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Ι. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ............................................ 5

Γ. Οι οικονοµικές εξελίξεις κατά τον 20ο αιώνα ..................................................................... 6
1. Το αγροτικό ζήτηµα .................................................................................................. 7
2. Τα πρώτα βήµατα του εργατικού κινήµατος .................................................................. 9
3. Οι οικονοµικές συνθήκες κατά την περίοδο 1910-1922 ................................................. 10
4. Ο Α΄ Παγκόσµιος Πόλεµος ........................................................................................ 12
5. Η Οικονοµική ζωή κατά την περίοδο 1922-1936 ........................................................... 13
6. Η ελληνική οικονοµία κατά την περίοδο του µεσοπολέµου ............................................. 14
7. Οι µεγάλες επενδύσεις.............................................................................................. 14
8. Η Τράπεζα της Ελλάδος............................................................................................. 15
9. Η κρίση του 1932..................................................................................................... 16
ΙΙ. Η ∆ΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

(1821-1936)................................................................................................................. 17
Β. Χειραφέτηση και αναµόρφωση (1844-1880)................................................................... 18
1. Το Σύνταγµα του 1844............................................................................................. 19
2. Η παρακµή των «ξενικών» κοµµάτων κατά την περίοδο της συνταγµατικής µοναρχίας....... 21
3. Η «νέα γενιά»......................................................................................................... 22
4. Η Εθνοσυνέλευση του 1862-1864.............................................................................. 24
Γ. ∆ικοµµατισµός και εκσυγχρονισµός (1880-1909).............................................................. 25
1. Η εδραίωση του δικοµµατισµού.................................................................................. 26
2. Η οργάνωση των κοµµάτων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα........................... 27
3. Από τη χρεοκοπία στο στρατιωτικό κίνηµα στο Γουδί (1893-1909)................................... 29
∆. Ανανέωση-∆ιχασµός (1909-1922)................................................................................... 31
1. Το κόµµα των Φιλελευθέρων...................................................................................... 32
2. Τα αντιβενιζελικά κόµµατα......................................................................................... 34
3. Τα αριστερά κόµµατα................................................................................................ 35
4. Ο εθνικός διχασµός................................................................................................... 36
α. Από την παραίτηση Βενιζέλου έως τη Συνθήκη των Σεβρών........................................ 36
β. Από τη συνθήκη των Σεβρών έως την ήττα στη Μ. Ασία.............................................. 37
5. Το Σοσιαλιστικό κόµµα.............................................................................................. 38
ΙΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α (1821-1930).......................................... 39

Πρόσφυγες στην Ελλάδα κατά το 19ο αιώνα....................................................................... 40
Πρόσφυγες στην Ελλάδα κατά τον 20ο αιώνα...................................................................... 41
Α. Προσφυγικά ρεύµατα κατά την περίοδο 1914-1922.......................................................... 42
1. Ο διωγµός του 1914 (ο πρώτος διωγµός).................................................................... 43
2. Άλλα προσφυγικά ρεύµατα........................................................................................ 45
3. Η περίθαλψη (1914-1921)........................................................................................ 46
4. Η παλιννόστηση...................................................................................................... 47
Β. Μικρασιατική καταστροφή............................................................................................ 48
1. Η έξοδος................................................................................................................. 49
2. Το πρώτο διάστηµα.................................................................................................. 50
3. Η σύµβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσµών............................................. 51
Γ. Η αποκατάσταση των προσφύγων................................................................................... 52
1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων.................................................................... 53
2. Η αγροτική αποκατάσταση......................................................................................... 55
3. Η αστική αποκατάσταση............................................................................................ 56
∆. Η αποζηµίωση των ανταλλαξίµων και η ελληνοτουρκική προσέγγιση................................... 58
1. Η αποζηµίωση των ανταλλαξίµων............................................................................... 59
2. Η ελληνοτουρκική προσέγγιση.................................................................................. 60
Ε. Η ένταξη των προσφύγων στην Ελλάδα.......................................................................... 61
1. Η ενσωµάτωση των προσφύγων................................................................................ 62
2. οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων.............................................................. 64
ΙV. ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΑΠΟ ∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΚΑΙ

ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ. ....................................................................................... 66
Ε. Η περίοδος της αυτονοµίας και η ένωση της Κρήτης µε την Ελλάδα..................................... 67
1. Η οργάνωση της Κρητικής Πολιτείας.......................................................................... 68
2 . Η περίοδος της δηµιουργίας...................................................................................... 69
3 . Τα πρώτα νέφη....................................................................................................... 70
4 . Η επανάσταση του Θέρισου...................................................................................... 71
5 . Η αρµοστεία του Αλέξανδρου Ζαΐµη (1906-1908)........................................................ 75
6 . Η κατάλυση της Αρµοστείας στην Κρήτη. Το πρώτο ενωτικό ψήφισµα των Κρητών........... 75
7 . Τα γεγονότα των ετών 1909-1913............................................................................ 76
8 . Η µετάκληση του Βενιζέλου στην Αθήνα και οι επιπτώσεις στο Κρητικό Ζήτηµα................. 76
9 . Η οριστική λύση του Κρητικού Ζητήµατος.................................................................. 77
V. ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ.................................................................................... 78
∆. Ο Παρευξείνιος Ελληνισµός το 19ο και 20ο αιώνα ............................................................ 79
1. Οικονοµική και πνευµατική ανάπτυξη.......................................................................... 80
2. Αγώνες για τη δηµιουργία µιας αυτόνοµης Ποντιακής ∆ηµοκρατίας (1917-1922)............... 83
3. Η µεθοδευµένη εξόντωση (γενοκτονία) των Ελλήνων του Πόντου................................... 86
Π
ΠΑΑΡΡΑ
ΑΡΡΤΤΗ
ΗΜΜΑ Χρροοννοολλόόγγιιοο Ι ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ………
Α 11:: Χ
Π
ΠΑΑΡΡΑ
ΑΡΡΤΤΗ
ΗΜΜΑ Χρροοννόόλλοογγιιοο ΙΙ. Η ∆ΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ
Α 22:: Χ
ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α (1821-1936)…………………….
Π
ΠΑΑΡΡΑ
ΑΡΡΤΤΗ
ΗΜΜΑ Χρροοννοολλόόγγιιοο ΙΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α (1821-1930)……..
Α 33:: Χ
Π
ΠΑΑΡΡΑΑΡΡΤΤΗΗΜ
ΜΑ Χρροοννοολλόόγγιιοο ΙV. ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΑΠΟ ∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ
Α 44:: Χ
ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ……………
Π Α Ρ Α Ρ ΤΗ Μ Α 5 : Χ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5: Χρονολόγιο ρο ν ο λ ό γ ι ο V. ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ……………………………………….....
Π
ΠΑΑΡΡΑ
ΑΡΡΤΤΗ
ΗΜΜΑ Χρροοννοολλόόγγιιοο Θ Ε Μ Α Τ Α Ν Ε Ο Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Σ Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α Σ … … … … … … … …
Α 55:: Χ
Π
ΠΑΑΡΡΑ
ΑΡΡΤΤΗ
ΗΜΜΑ
Α 66:: ΦΟΡΕΙΣ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20Ο ΑΙ………………………………………………………………….………………….
I. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ
6
Γ. Οι οικονοµικές εξελίξεις κατά τον 20ο αι.

7
1. Το αγροτικό ζήτηµα
∆ΟΜΗ
I. Η αγροτική µεταρρύθµιση ως προϊόν της βιοµηχανικής επανάστασης
α) Ο αγροτικός χώρος πριν την βιοµηχανική επανάσταση
β) Ο αγροτικός χώρος µετά την βιοµηχανική επανάσταση
II. Το αγροτικό ζήτηµα στην Ελλάδα
α) µετά την επανάσταση του 1821
β) µετά το 1864 – Προβλήµατα , εντάσεις
γ) το 1907
δ) µετά τους Βαλκανικούς πολέµους (1913)
ε) µετά τον Α’ ΠΠ (1917)
στ) Καθεστώς µικροϊδιοκτησίας
I. α) Οι ραγδαίες εξελίξεις που γνώρισε ο σύγχρονος κόσµος στον οικονοµικό τοµέα

άσκησαν σοβαρές πιέσεις στον αγροτικό χώρο. Ο τελευταίος κυ ρια ρχ ο ύ σε παραγωγικά αλλά και κοινωνικά
στην ιστορία των ανθρώπινων πολιτισµών ως τον 19ο αιώνα.
Η κυριαρχία του αγροτικού χώρου άρχισε προοδευτικά να υπ ο χ ω ρε ί

β) σε ορισµένες περιοχές του κόσµου, οι οποίες
Η Ευρώπη βρισκόταν ήδη ανάµεσα σε αυτές
Με την συνοπτικά ονοµάστηκαν «δυτικός κόσµος».
ενώ,
βιοµηχανική η Ελλάδα βάδιζε µε ρυθµούς αργούς, «µεσογειακούς»,
επανάσταση προς την ίδια κατεύθυνση.
Καθώς η κατοχή γης έπαυε άνοιξαν οι δρόµοι για την την κατάργηση δηλαδή των µεγάλων ιδιοκτησιών
προοδευτικά να είναι πηγή εξουσίας αγροτική µεταρρύθµιση και
και κοινωνικού – ταξικού – κύρους, την κατάτµηση των αξιοποιήσιµων εδαφών
http://kaitsas.blogspot.com/ σε µικρές παραγωγικές µονάδες . .
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος που ανταποκρίνονταν καλύτερα στις νέες
παραγωγικές και κοινωνικές συνθήκες.
II. α.) Στον ελληνικό → το πρόβληµα της έγγειας ιδιοκτησίας → ∆ΕΝ γνώρισε τις εντάσεις που παρατηρήθηκαν σε άλλα
χώρο ευρωπαϊκά ή βαλκανικά κράτη
Η προοδευτική διανοµή των εθνικών γαιών
που προέκυψαν από τον δηµιούργησε πλήθος αγροτών µε µικρές ή µεσαίες ιδιοκτησίες
ε π α να στ α τ ι κό α γ ώ να τ ο υ 1 8 2 1 - 1 8 2 8
τα λίγα εναποµείναντα τσιφλίκια

∆ΕΝ προκαλούσαν ιδιαίτερο πρόβληµα
στην Αττική και την Εύβοια
β) Αργότερα όµως τα Επτάνησα (1864)

η δι εύ ρ υν σ η το υ την Άρτα και (1881) έφερε στο προσκήνιο το ζήτηµα της µεγάλης ιδιοκτησίας
ελ λ ην ικο ύ κ ρ ά το υ ς µ ε την Θεσσαλία
πέρα από το γεγονός ότι διατηρούσαν το αναχρονιστικό θεσµό των
Τα «τσιφλίκια» της Θεσσαλίας αγοράστηκαν κολίγων
από πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού
οι οποίοι άσκησαν πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις για να κερδοσκοπήσουν
από τη παραγωγή του σιταριού
Επιδίωξαν δηλαδή την επιβολή υψηλών δασµών στο

εισαγόµενο από τη Ρωσία σιτάρι, ώστε να µπορούν να
καθορίζουν όσο το δυνατόν υψηλότερες τιµές για το εγχώριο,
προκαλώντας µάλιστα µερικές φορές και τεχνητές ελλείψεις.
Οι πρακτικές αυτές δηµιούργησαν εντάσεις και οδήγησαν

γ) οι οποίοι επέτρεπαν στην εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση να απαλλοτριώνει µεγάλες
ιδιοκτησίες, ώστε να µπορεί να τις διανέµει σε ακτήµονες
στ η ψ ήφ ισ η ν ό µ ω ν το 1 9 0 7 , http://kaitsas.blogspot.com/
Η εφαρµογή τους αποδείχθηκε δύσκολη υπόθεση και οι τριβές που προκλήθηκαν
προκάλεσαν συγκρούσεις, η πιο σηµαντική από τις οποίες έγινε στο χωριό Κιλελέρ (1910)
δ) Οι εξελίξεις προχώρησαν αργά µέχρι
το τέλος οπότε το ζήτηµα έγινε πιο περίπλοκο, καθώς µέσα στα νέα όρια της χώρας υπήρχαν
τω ν Β α λκ αν ικώ ν πο λέµ ω ν ( 1 9 1 3 ) πλέον και µουσουλµάνοι ιδιοκτήτες µεγάλων εκτάσεων.
8
ε) Το αποφασιστικό βήµα προς την ολοκλήρωση της αγροτικής µεταρρύθµισης έγινε στα ταραγµένα χρόνια του
Α ΄ Π αγ κο σµ ίο υ πο λέµ ο υ
και του «εθνικού διχασµού».
Το 1 9 1 7 Η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου αποφάσισε την ολοκλήρωση της µεταρρύθµισης
αφενός η στήριξη και ο πολλαπλασιασµός των ελληνικών Με βάση αυτά τα νοµοθετήµατα η απαλλοτρίωση
Ο στόχος ήταν ιδιοκτησιών γης στις νεοαποκτηθείσες περιοχές των µεγάλων αγροτικών ιδιοκτησιών έγινε δυνατή
διπλός: και στα αµέσως µετά τον πόλεµο χρόνια, όταν η
αφετέρου η αποκατάσταση των προσφύγων και ανάγκη αποκατάστασης των προσφύγων βρέθηκε
η πρόληψη κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό χώρο στο επίκεντρο του κρατικού ενδιαφέροντος.
http://kaitsas.blogspot.com/
στο 85% των καλλιεργήσιµων εκτάσεων στη Μακεδονία και
στο 68% στη Θεσσαλία
Η αναδιανοµή
Το ποσοστό αυτό ανήλθε
που έγινε έφτασε
στο 40% στο σύνολο της καλλιεργήσιµης γης της χώρας
στ) Μετά από λίγα χρόνια, κάτω από την πίεση του προσφυγικού προβλήµατος η αγροτική
σε καθεστώς µικροϊδιοκτησίας.
µεταρρύθµιση ολοκληρώθηκε και οδήγησε την αγροτική οικονοµία της χώρας
Με τη σειρά της η νέα κατάσταση Οι µικροκαλλιεργητές δυσκολεύονταν να εµπορευµατοποιήσουν την

δηµιούργησε νέα προβλήµατα παραγωγή τους και έπεφταν συχνά θύµατα των εµπόρων
Για να αντιµετωπιστεί αυτή της Αγροτική τράπεζας Το αγροτικό ζήτηµα απέκτησε έτσι νέο
η κατάσταση προωθήθηκε περιεχόµενο, χωρίς να προκαλέσει τις
η ίδρυση κρατικών οργανισµών παρέµβασης εντάσεις που γνώρισαν άλλα κράτη της
και Ευρώπης
παραγωγικών συνεταιρισµών (Ισπανία, Βουλγαρία, Ρουµανία κ.λ.π.)
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
9
2. Τα πρώτα βήµατα του εργατικού κινήµατος

∆ΟΜΗ
Ι. Το εργατικό κίνηµα στο τέλος του 19ου αι
ΙΙ. Το εργατικό κίνηµα στο τέλος των Βαλκανικών πολέµων
ΙΙΙ. Το εργατικό κίνηµα την περίοδο του Α’ΠΠ
Ι. Οι διαφορές του αγροτικού προβλήµατος στην Ελλάδα, σε σχέση µε γειτονικές ή άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οφείλονταν στις ιστορικές
ιδιοµορφίες της ελληνικής ανάπτυξης. Το ίδιο ισχύει και για το εργατικό κίνηµα.
Στο τέλος συναντάµε στην Ελλάδα

του 19ου αιώνα σοσιαλιστικές οµάδες και εργατικές οµαδοποιήσεις.
Η απουσία µεγάλων σύγχρονων βιοµηχανικών µονάδων
οδήγησε σε αυτήν την καθυστέρηση από κοινού µε άλλους
παράγοντες
Η πολιτική και κοινωνική τους επιρροή

Στα µεγάλα δηµόσια έργα της περιόδου, σηµαντικό ποσοστό του
εργατικού δυναµικού προερχόταν από το εξωτερικό (στη
Ήταν σαφώς µικρότερη από εκείνη που διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου εργάστηκαν πολλοί Ιταλοί)
άσκησαν αντίστοιχα κινήµατα σε ή ήταν πρόσκαιρης, βραχύχρονης απασχόλησης.
βιοµηχανικές χώρες της ∆ύσης αλλά
και σε βαλκανικές (π.χ. Βουλγαρία) Πιο σταθερό εργατικό δυναµικό δούλευε
στις µεταλλευτικές επιχειρήσεις, όπου και εκδηλώθηκαν
οι πρώτες καθαρά εργατικές εξεγέρσεις (Λαύριο, 1896)
3 Στον ιδεολογικό τοµέα η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας
εµπόδιζε την ανάπτυξη και διάδοση ιδεολογιών µε κοινωνικό
και ταξικό περιεχόµενο
ΙΙ. Η κατάσταση αυτή κράτησε ως

το τέλος των η ενσωµάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα, µιας πόλης µε σηµαντικό –για τα µέτρα της περιοχής–
Βαλκανικών πολέµων βιοµηχανικό υπόβαθρο και µε κοσµοπολίτικο χαρακτήρα, αποτέλεσε σηµείο αναφοράς για το εργατικό
κίνηµα
Η µεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση της πόλης,
η Φεντερασιόν, αποτέλεσε σηµαντικό δίαυλο για τη διάδοση
µε πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοιχτή σε νέες σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα.
ιδέες εβραϊκή κοινότητα της πόλης,
ΙΙΙ.
Στη διάρκεια του οι πιέσεις που δέχτηκε η ελληνική κοινωνία,
Πρώτου οδήγησαν το εργατικό και σοσιαλιστικό κίνηµα
η εµπλοκή της σε διεθνείς υποθέσεις και σε ταχύτατη ωρίµανση
Παγκοσµίου Πολέµου
ο αντίκτυπος της ρώσικης επανάστασης
η Γενική Συνοµοσπονδία Εργατών Ελλάδος (ΓΣΕΕ), που συµπεριέλαβε κλαδικά και τοπικά
Προς το τέλος σωµατεία και
ιδρύθηκε
του πολέµου
το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόµµα Ελλάδος (ΣΕΚΕ), που λίγο αργότερα προσχώρησε στην
Τρίτη Κοµουνιστική ∆ιεθνή και µετονοµάστηκε σε Κοµουνιστικό Κόµµα Ελλάδος
10
3. Οι οικονοµικές συνθήκες κατά την περίοδο 1910 -1922
∆ΟΜΗ
I. Ο Βενιζελισµός
α. Ορισµός
β. Παράγοντες που ευνόησαν
II. Οικονοµική ανάπτυξη
α. Αποτελέσµατα µετανάστευσης
β. Κέρδη και ζηµίες για την οικονοµία από τους Βαλκανικούς πολέµουσ
I. α.
Κατά την περίοδο 1910 -1922, κατά την οποία η Ελλάδα βρισκόταν σε συνεχή πολεµική ετοιµότητα, εµφανίστηκε µια
νέα εκφράστηκε µε τον Ελευθέριο Βενιζέλο
πολιτική αντίληψη και
που ονοµάστηκε συνοπτικά «βενιζελισµός». Είναι δύσκολο να ορίσουµε µε λίγα λόγια τι ακριβώς ήταν αυτή η πολιτική,
όµως
στον οικονοµικό τοµέα θεωρούσε
ως µοχλό έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισµού
φαίνεται ότι ο βενιζελισµός το ελληνικό κράτος
να επιδιώξει την ενσωµάτωση του εκτός συνόρων ελληνισµού
Το ελληνικό κράτος και
http://kaitsas.blogspot.com/ δηλαδή έπρεπε να διεκδικήσει, µε ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση,
τη θέση του στον τότε σύγχρονο κόσµο
όχι µόνο
θεσµικό εκσυγχρονισµό, που θα καθιστούσε το κράτος
αποτελεσµατικό και αξιόπιστο
Αυτό προϋπέθετε αλλά και
γενικότερη προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των
παραγωγικών δυνάµεων του έθνους
β. που εξακολουθούσε ακόµη να πλουτίζει σε

όλη τη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου Όλος αυτός ο πλούτος θα µπορούσε
Συσπείρωσε γύρω του µια
να διασφαλιστεί ΜΟΝΟ µέσα από τη
δραστήρια αστική τάξη και
δηµιουργία
που φιλοδοξούσε να κυριαρχήσει και
ενός
πολιτικά στο χώρο όπου άπλωνε τις
ισ χ υ ρο ύ ε θ νικο ύ κ έν τ ρο υ,
οικονοµικές της δραστηριότητες
µιας περιφερειακής δύναµης
ικανής να παρεµβαίνει και
στα λιµάνια της Νότιας Ρωσίας
να προστατεύει τα συµφέροντα
στη λεκάνη του ∆ούναβη και των πολιτών της.
Κατά την περίοδο αυτή, το εσωτερικό της Ρουµανίας
υπήρχε ακόµα στο Πόντο και τα µικρασιατικά παράλια
ισχυρή ελληνική στη Κωνσταντινούπολη και τη Σµύρνη Επρόκειτο για ένα αίτηµα αρκετά
οικονοµική παρουσία κρίσιµο, σε µια εποχή κατά την οποία
τη Θεσσαλονίκη πολλά εθνικιστικά κινήµατα έκαναν
Ο Βενιζέλος την Αίγυπτο αισθητή την παρουσία τους.
δεν ήταν µόνος στη διαδικασία
διαµόρφωσης και υλοποίησης το Σουδάν
των νέων επιλογών
την Αλεξάνδρεια
Για τους λόγους αυτούς

η Μεγάλη Ιδέα και οι προϋποθέσεις της ιδεολογικά ερείσµατα για τη διεκδίκηση της
– ο εκσυγχρονισµός του κράτους -- πολιτικά και Μεγάλης Ελλάδας
αποτέλεσαν ισχυρά οικονοµικά µε πιθανότητες επιτυχίας
Χαρακτηριστικό είναι ότι στα χρόνια αυτά της µεγάλης προσπάθειας
τα έσοδα του προϋπολογισµού ήταν 240.000.000
οι προϋπολογισµοί του κράτους Το 1911 και
ήταν συνήθως πλεονασµατικοί τα έξοδα µόνο 181.000.000 δραχµές, παρά τις
αυξηµένες στρατιωτικές δαπάνες.
11
II. α.
Το 1910 οι πρόοδοι της ελληνικής οικονοµίας ήταν εµφανείς
όχι µόνο
Η αγροτική κρίση αντιµετωπίστηκε µε εκτόνωσε τις κοινωνικές εντάσεις που δηµιούργησε
την υπερπόντια µετανάστευση, Η µετανάστευση η σταφιδική κρίση
η οποία κατά την εποχή αυτή στις ΗΠΑ αλλά πολύ γρήγορα
πήρε µεγάλες διαστάσεις ενίσχυσε την οικονοµία της υπαίθρου µέσω
των πολύ σηµαντικών εµβασµάτων των µεταναστών
β.
Οι προϋπολογισµοί του κράτους ήταν συνήθως πλεονασµατικοί
τα έσοδα του προϋπολογισµού ήταν 240.000.000
Το 1911 και
τα έξοδα µόνο 181.000.000 δραχµές, παρά τις αυξηµένες στρατιωτικές δαπάνες.
Το κόστος των Βαλκανικών πολέµων ήταν σηµαντικό, ∆ΕΝ κλόνισε όµως την εθνική οικονοµία, όπως συνέβαινε µε τις
στρατιωτικές κινητοποιήσεις του 19ου αιώνα. Επιπλέον στη περίπτωση αυτή,
πλούσιες περιοχές τα εδάφη της κατά 70% περίπου

(Ήπειρο, (από 65.000 σε 108.800 τετρ. χλµ)
∆υτ. και Κεντρ. Μακεδονία,
Ενσωµάτωσε Νησιά του Αιγαίου, Αυξήθηκαν και
Κρήτη) ο πληθυσµός της κατά 80%
βγήκε κερδισµένη και (από 2.700.000 σε 4.800.000 κατοίκους)
από τον πόλεµο εκατοµµύρια νέους κατοίκους.
β. Τα νεοαποκτηθέντα εδάφη ήταν ως επί το πλείστον πεδινά και

Το κυριότερο όµως ήταν
η Ελλάδα αρδευόµενα, πράγµα που δηµιουργούσε άριστες προοπτικές για τη
οι νέες οικονοµικές προοπτικές
γεωργική παραγωγή
Στη σχετικά οµοιογενή Ήπειρο, για παράδειγµα, δίπλα στους

Το κύριο Η παρουσία ισχυρών µειονοτικών
166.000 Έλληνες, υπήρχαν, το 1914, 38.000 µουσουλµάνοι
πρόβληµα ήταν οµάδων στις περιοχές αυτές.
(αλβανικής κυρίως καταγωγής) και µερικές χιλιάδες εβραίοι.
Οπωσδήποτε όµως, η Ελλάδα έγινε υπολογίσιµη πλέον δύναµη και η εµπιστοσύνη που ενέπνεε στις αγορές χρήµατος και
πιστώσεων αυξήθηκε σηµαντικά
Η χώρα ήταν έτοιµη να αφιερωθεί στο δύσκολο έργο της ενσωµάτωσης νέων περιοχών, όταν ξέσπασε , το καλοκαίρι του 1914,
Ο Α΄ Παγκόσµιος πόλεµος
Γιώργος Καΐτσας -Φιλόλογος 12
4. Ο Α΄ Παγκόσµιος Πόλεµος
∆ΟΜΗ
I. Οι συνθήκες της συµµετοχής της Ελλάδας στον Α’ ΠΠ
II Ο Συµµαχικός δανεισµός
III Ο εσωτερικός δανεισµός
Ι. Η σύγκρουση του παλατιού µε τον Βενιζέλο,

ο ∆ιχασµός όπως ονοµάστηκε, είχαν οπωσδήποτε µεγάλο
η άσκοπη και δαπανηρή επιστράτευση του 1915, οικονοµικό και κοινωνικό κόστος
Η συµµετοχή της Ελλάδας
στον Α΄ ΠΠ η δηµιουργία της κυβέρνησης της Εθνικής Άµυνας και
στη Θεσσαλονίκη, και υπονόµευσαν πολλά από τα
έγινε κάτω από δύσκολες
η διάσπαση της χώρας σε δυο ουσιαστικά κράτη, κεκτηµένα της προηγούµενης περιόδου.
και περίπλοκες συνθήκες.
ο συµµαχικός αποκλεισµός και οι συγκρούσεις
Όταν, µε την επέµβαση των Συµµάχων,
ενοποιήθηκε το 1917 η χώρα υπό τον Βενιζέλο, το κόστος της συµµετοχής στον πόλεµο
στάθηκε αδύνατο να αναλάβει χωρίς εξωτερική αρωγή
ΙΙ.
Eνέκριναν κατ’ αρχήν Η Μ. Βρετανία 12.000.000 λίρες Αγγλίας,
µεγάλα δάνεια η Γαλλία 300.000.000 γαλικά φράγκα και
προς την Ελλάδα:
οι ΗΠΑ 50.000.000 δολλάρια ΗΠΑ
Ο δανεισµός ΌΜΩΣ Τα ποσά αυτά ∆ΕΝ εκταµιεύθηκαν
ήταν θε ω ρ ητ ι κό ς. ΟΥΤΕ δόθηκαν στην Ελλάδα.
Οι Σύµµαχοι προχώρησαν τότε σε ένα ιδιόµορφο
δανεισµό της χώρας κάλυµµα για την έκδοση πρόσθετου χαρτονοµίσµατος,
που θα είχε οδυνηρές συνέπειες στο µέλλον. µε το οποίο η κυβέρνηση Βενιζέλου θα χρηµατοδοτούσε
την πολεµική της προσπάθεια
Θεωρήθηκαν
Ένα είδος αποθέµατος, δηλαδή, σε χρυσό και σε συνάλλαγµα,
που ∆ΕΝ βρισκόταν όµως υπο τον έλεγχο της χώρας.
Η Ελλάδα πάντως τη πολεµική συµµετοχή της στο µακεδονικό µέτωπο

χρηµατοδότησε την εκστρατεία στην Ουκρανία και την Κριµαία και
µε τον τρόπο αυτό την πρώτη φάση της στρατιωτικής εµπλοκής στη Μ. Ασία
Οι συνέπειες αυτής της ι διόµορφης νοµισµατικής ισορροπίας δεν άργησαν να φανούν

ΙΙΙ. Το Νοέµβριο του 1920
η φιλοσυµµαχική κυβέρνηση του Βενιζέλου έχασε τις εκλογές Οι Σύµµαχοι σε αντίποινα έσπευσαν να αποσύρουν
και την εξουσία ανέλαβαν τα φιλοβασιλικά κόµµατα που την κάλυψη του χαρτονοµίσµατος
έσπευσαν να επαναφέρουν τον ανεπιθύµητο στους Συµµάχους και έτσι,
βασιλιά Κωνσταντίνο. ένα σηµαντικό τµήµα της νοµισµατικής κυκλοφορίας
βρέθηκε χωρίς αντίκρυσµα
Επιπλέον από το 1918 και µετά, ο κρατικός ισολογισµός έκλεινε µε παθητικό, Φυσικά
ενώ ταυτόχρονα ο νοµισµατικός
η παρουσία στη Μικρά Ασία εξελίχθηκε σε σκληρό και δαπανηρό πόλεµο.
αυτός ελιγµός
Το Μάρτιο του 1922 ∆ΕΝ στάθηκε
τα δηµοσιονοµικά δεδοµένα έφτασαν σε πλήρες αδιέξοδο,
Η επιχείρηση ικανός να
το οποίο αντιµετωπίστηκε µε έναν απρόσµενο τρόπο.
στέφθηκε από επιτυχία, προλάβει τη
Λίγους µήνες πρίν από την κατάρευση του ελληνικού µετώπου στη Μ. Ασία
Μικρασιατική
η Κυβέρνηση προέβη σε ένα πρωτότυπο
Το αριστερό τµήµα το κράτος απέκτησε Καταστροφή
εσωτερικό αναγκαστικό δάνειο, εξακολουθούσε να κυκλοφορεί 1.200.000.000 δρχµ.
µε διχοτόµηση του χαρτονοµίσµατος. στο 50% της αναγραφόµενης αξίας, και
ενώ και
το δεξιό ανταλλάχθηκε το πείραµα τις βαρύτατες
µε οµολογίες του ∆ηµοσίου επαναλείφθηκε το 1926.
συνεπειές της.
13
5. Η οικονοµική ζωή κατά την περίοδο 1922-1936

∆ΟΜΗ
Ι. Αλλαγή των δεδοµένων µετά την Μικρασιατική καταστροφή
ΙΙ. Η αποτελεσµατικότητα του ελληνικού κράτους
Ι. Η καταστροφή του 1922 µετέβαλε τα δεδοµένα της ελληνικής κοινωνίας.

Η κεντρική παράµετρος, στο τέλος των η άφιξη
του πολύ σηµαντικού
πολύχρονων πολεµικών αναµετρήσεων ήταν και
ρεύµατος προσφύγων
η αποκατάσταση Είναι αυτονόητο ότι το
ανθρώπινο αυτό κύµα
1.230.000 Έλληνες ανέτρεψε όλες τις
χριστιανοί πρόσφυγες έφτασαν στο ελληνικό κράτος
ισορροπίες και τα δεδοµένα
και
της ελληνικής
Μετά τη Μικρασιατική 45.000 Αρµένιοι
οικονοµίας και κοινωνίας
καταστροφή υπολογίζεται ότι
Στη θέση τους
610.000 µουσουλµάνοι
που κατοικούσαν στην Ελλαδα έφυγαν για την Τουρκία.
Έκατό χρόνια µετά την

επανάσταση του 1821, το ελληνικό κράτος υ ποχρεώθηκε σε µια νέ α αρχή.
ΙΙ. πέρα από το γεγονός ότι αποτέλεσε µια πρωτοφανή ανθρώπινη τραγωδία
Η άφιξη των προσφύγων, λειτούργησε ως κ α τ αλ ύ τ ης στ η δ υν αµ ι κ ή τη ς ε λ λ ην ικ ής κο ιν ω ν ί ας
Οι χρόνιες ανεπάρκειες της ελληνικής διοίκησης έπρεπε, για παράδειγµα, να ξεπεραστούν ταχύτατα,
Ήδη, το 1923 και το 1924, οι θάνατοι από τις αρρώστιες-µάστιγες κάνοντας αναγκαίες και επείγουσες
της εποχής, τη φυµατίωση και την ελονοσία, πολλαπλασιάστηκαν, τις αποτελεσµατικές παρεµβάσεις.
για να αποφευχθεί Η πολιτική αστάθεια,
µια ολική καταστροφή τα µίση του διχασµού
συσκοτίζουν το ζήτηµα της αποτελεσµατικότητας
η ανακήρυξη της δηµοκρατίας του κράτους και της διοίκησης.
οι επεµβάσεις του στρατού και
οι απόπειρες πραξικοπηµάτων
Στη πραγµατικότητα η αντίδραση του κρατικού µηχανισµού ήταν µάλλον επαρκής σε σχέση µε το µέγεθος του προβλήµατος.
Αξιοποίησε µε τον καλύτερο τρόπο τις µουσουλµανικές περιουσίες που υπολογίζονταν σε πέντε ως δέκα δισεκατοµµύρια
το µόνο κεφάλαιο που ουσιαστικά διέθετε: δραχµές
Ταυτόχρονα η εξωτερική βοήθεια λειτουργούσε συµπληρωµατικά
µε τον πιο αποτελεσµατικό τρόπο.
6. Η ελληνική οικονοµία κατά την περίοδο του µεσοπολέµου

∆ΟΜΗ
Ι. Πλεονεκτήµατα της ελληνικής οικονοµίας
Ι. Η Ελλάδα του µεσοπολέµου (1919-1939), παρά το κόστος της µικρασιατικής συµφοράς, είχε αποκτήσει µια σειρά από
Σε αντίθεση µε πολλά γειτονικά της κράτη είχε οµογενοποιηθεί εθνικά,

καθώς οι µειονότητες αντιπροσώπευαν πλέον λιγότερο του 7% του
συνολικού πληθυσµού.
Είχε ολοκληρώσει την αγροτική µεταρρύθµιση και

Με λίγα λόγια είχε λύσει
πολλά από τα
Είχε προωθήσει την αστικοποίησή της: προβλήµατα
το 1/3 του πληθυσµού ζούσε πλέον σε µεγάλα αστικά κέντρα. που εξακολουθούσαν για
πολύ καιρό να ταλανίζουν
πλεονεκτήµατα, Ταυτόχρονα, κάτω από το βάρος των πιέσεων είχε βελτιώσει τις υποδοµές της τα υπόλοιπα βαλκανικά
που επέτρεπαν τη θετική και κράτη
οικονοµική της πορεία
είχε υιοθετήσει αναπτυξιακές πολιτικές
Τέλος θα µπορούσαµε να προσθέσουµε στα θετικά

τη συγκέντρωση των Ελλήνων στο πλαίσιο του εθνικού τους κράτους και Η ανάπτυξη της Ελλάδας
την εξάλειψη του ελληνικού κοσµοπολιτισµού ενδιέφερε πλέον όλους
που συχνά υπήρξε αιτία για να αντιµετωπίζεται η Ελλάδα τους Έλληνες.
ως δευτερεύον πεδίο ανάπτυξης οικονοµικών δραστηριοτήτων
Πέρα από τις επιτυχείς ή ανεπιτυχείς προσπάθειες των

Επιπλέον, οι πρόσφυγες είχαν φέρει µαζί τους
τη γνώση, τον πολιτισµό τους και µια ισχυρή
αρχών για αποκατάσταση των ξεριζωµένων, θεµέλιο της
όλης προσπάθειας ήταν η διάθεση των ανθρώπων να
διάθεση για εργασία. εργαστούν σκληρά για να ξαναδηµιουργήσουν αυτά που
έχασαν µέσα στη καταστροφή.
7. Οι µεγάλες επενδύσεις
∆ΟΜΗ
Ι. Πλεονεκτήµατα της ελληνικής οικονοµίας
Ι. Οι ραγδαίες αλλαγές τις οποίες προκάλεσαν στη χώρα οι συνέπειες του Μικρασιατικού πολέµου, ανέδειξαν την ανάγκη για σηµαντικές
Το πολεοδοµικό συγκρότηµα της Αθήνας, για παράδειγµα, ξεπέρασε µε την έλευση των
προσφύγων, το 1.000.000 κατοίκους και, φυσικά δεν µπορούσε πλέον να υδρεύεται µε το
χρονολογούµενο από τους ρωµαϊκούς χρόνους Αδριάνειο Υδραγωγείο.

Τη λύση του ζητήµατος ανέλαβε το 1925 µε την κατασκευή του φράγµατος και
η αµερικάνικη εταιρεία ΟΥΛΕΝ,
της τεχνητής λίµνης Μαραθώνα.
.
την εγκατάσταση µονάδων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύµατος
Την ίδια περίπου εποχή στη πρωτεύουσα
επενδύσεις η βρετανική εταιρεία ΠΑΟΥΕΡ ανέλαβε αλλά και Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
στις υποδοµές τη δηµιουργία σύγχρονου δικτύου αστικών συγκοινωνιών,
της χώρας βασισµένου σε ηλεκτροκίνητα τραµ και λεωφορεία.
στο τηλεφωνικό δίκτυο, από γερµανικές εταιρείες,

Επενδύσεις έγιναν
στους δρόµους και στη διευθέτηση χειµάρων ,
οι οποίοι µέχρι τότε συχνά προκαλούσαν πληµµύρες και
καταστροφές στο λεκανοπέδιο της Αττικής.
Ανάλογες προσπάθειες έγιναν και στις µε εγγειοβελτιωτικά έργα,

υποδοµές της υπόλοιπης χώρας , τα οποία είχαν ως συνέπεια την αύξηση των
καλλιεργούµενων εδαφών
15
8. Η Τράπεζα της Ελλάδος

∆ΟΜΗ
Ι. Λόγοι ίδρυσης
ΙΙ. Η ίδρυση και οι επιπτώσεις της λειτουργίας της
Ι.
µε αφορµή το αίτηµα της Ελλάδας στη Κοινωνία των Εθνών για παροχή πρόσθετου δανείου
τη διαχείριση των χρεών,
Το 1927 τέθηκε το ζήτηµα της δηµιουργίας µιας κεντρικής κρατικής τράπεζας την έκδοση χαρτονοµίσµατος και
που θα αναλάµβανε την ενιαία εφαρµογή της κυβερνητικής οικονοµικής
πολιτικής
ΙΙ. Το Μάιο παρά τις αντιδράσεις της Εθνικής Τράπεζας και

του 1927 ιδρύθηκε η Τράπεζα της Ελλάδος, κάτω από την πίεση των ξένων συµβούλων.
Ένα χρόνο αργότερα άρχισε η λειτουργία της.

(1928)
στηρίζοντας την έκδοση χαρτονοµίσµατος Η περίοδος αυτή κράτησε µέχρι

Πολύ γρήγορα
πέτυχε σταθερές ισοτιµίες της δραχµής στα αποθέµατά της σε χρυσό και συνάλλαγµα τις αρχές του 1932,
µε τα ξένα νοµίσµατα, και
εξασφαλίζοντας τη µετατρεψιµότητα οπότε εκδηλώθηκαν στη χώρα
του εθνικού νοµίσµατος σε χρυσό. οι συνέπειες της
οδήγησε τα δηµόσια οικονοµικά σε περίοδο ευφορίας µεγάλης οικονοµικής κρίσης
βελτίωσε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους, που ξεκίνησε από τη ΝέαΥόρκη
Η επιτυχία αυτή ενίσχυσε την εισροή συναλλάγµατος και τις επενδύσεις και το 1929.
προκάλεσε µια ισχυρή δυναµική που επέτρεψε τις σηµαντικές

πολιτικές, θεσµικές και οικονοµικές πρωτοβουλίες της
τελευταίας κυβέρνησης του Ελευθέριου Βενιζέλου (1928-1932)
16
9. Η κρίση του 1932
∆ΟΜΗ
Ι. Η ΠΟΚ πλήττει την Ελλάδα
ΙΙ Οι συνέπειες της κρίσης στην εληνική οικονοµία
α) στην ελληνική οικονοµία
β) στο εξωτερικό εµπόριο
ΙV Επιπτώσεις στο πολιτικό επίπεδο
Ι. η εµπιστοσύνη των Ελλήνων σε ένα καλύτερο οικονοµικά µέλλον είχε αποκατασταθεί,

Η παγκόσµια οικονοµική κρίση
έφτασε στην Ελλάδα σε µια οι σκοτεινές εποχές της δεκαετίας του 1920 έδειχναν να αποµακρύνονται,
εποχή «ευηµερίας». οι πληγές έκλειναν
Η «ευηµερία» σήµαινε ότι
η φτώχεια περιοριζόταν και
το ελληνικό κράτος έδειχνε να σχεδιάζει το µέλλον µε µεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία.
ΙΙ. α) Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
Οι προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης εξάντλησαν τα αποθέµατα της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγµα.
να αποτρέψει την κρίση
Την άνοιξη του 1932, όµως, η κυβέρνηση την αναστολή της µετατρεψιµότητας του εθνικού Η Ελλάδα µπήκε µε τη σειρά της
∆ΕΝ µπόρεσε να αποφύγει νοµίσµατος στο χώρο
καθώς και της κλειστής οικονοµίας, όπου
την αναστολή εξυπηρέτησης των εξωτερικών δανείων οι συναλλαγές καθορίζονταν
µια περίοδος ισχυρού κρατικού παρεµβατισµού στα οικονοµικά ζητήµατα, περισσότερο από
Έτσι ιδιαίτερα στις εξωτερικές συναλλαγές γραφειοκρατικές διαδικασίες
εγκαινιάστηκε και παρά από
µια πολιτική προστατευτισµού, µε σκοπό την α υτ ά ρκ ε ια της χώρας ελεύθερες οικονοµικές συµφωνίες.
β) Στο εξωτερικό εµπόριο µε βάση το µετατρέψιµο συνάλλαγµα Για µια χώρα,

Οι διεθνείς συναλλαγές
κυριάρχησε προοδευτικά η ΑΛΛΑ όπως η Ελλάδα, όπου
∆ΕΝ γίνονταν, δηλαδή,
µέθοδος διακανονισµού «κλήρινγκ» µε βάση διακρατικές συµφωνίες οι συναλλαγές µε το
που εξωτερικό ήταν
κοστολογούσαν τα προς ανταλλαγή προϊόντα έντονα ελλειµατικές,
και η διαδικασία αυτή
φρόντιζαν να ισοσκελίσουν την αξία των πέρα από τα
εισαγωγών µε την αντίστοιχη των εξαγωγών, αρνητικά είχε και
στο πλαίσιο ειδικών λογαριασµών θετικά στοιχεία.
IV. Οι πιο σηµαντικές επιπτώσεις, όµως, αυτών των εξελίξεων βρίσκονταν στο
Τα ισχυρά συγκεντρωτικά κράτη που αναδείχθηκαν µέσα από αυτές τις διαδικασίες (δηλ. ΙΙ+ΙΙΙ)
πολιτικό επίπεδο προκαλούσαν την ανάδειξη και την κυριαρχία ολοκληρωτικών κινηµάτων και καθεστώτων
σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη.
Καθώς προχωρούσε η δεκαετία της κρίσης, η δεκαετία του 1930,

ολοένα και περισσότερα κράτη αποκτούσαν δικτατορικά ή φασιστκά καθεστώτα.
Η Ελλάδα ∆ΕΝ ξέφυγε από τον γενικό κανόνα
Στις 4 Αυγούστου του 1936 ο Ιωάννης Μεταξάς, µε την ανοχή του παλατιού, προχώρησε
στη κατάλυση του κοινοβουλευτικού καθεστώτος και στην επιβολή δικατατορίας.
17
II. Η ∆ΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ
ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α (1821 -1936)

18
Β. Χειραφέτηση και αναµόρφωση (1844 – 1880)

19
1. Το σύνταγµα του 1844

∆ΟΜΗ ΕΝΟΤΗΤΑΣ
Ι. Συνέπειες της επανάστασης της 3ης Σεπτεµβρίου του 1843
II. Εθνοσυνέλευση του 1843 – 1844.
Η συµβολή των κοµµάτων στη διαµόρφωση των πολιτικών πραγµάτων
ΙΙΙ. Το Σύνταγµα του 1844
IV. Συνέπειες - Αποτίµηση
Οι πολιτικές και ιδεολογικές αντιλήψεις των κοµµάτων εκφράστηκαν µε µεγαλύτερη

Η επανάσταση σαφήνεια και
της 3ης Σεπτεµβρίου του 1843 τα κόµµατα άρχιζαν να παίζουν ενεργότερο ρόλο στη πολιτική ζωή της χώρας.
I. έδρασε καταλυτικά
στη διαµόρφωση Κατά την διάρκεια των συζητήσεων για το σύνταγµα έγιναν σαφέστερες οι µεταξύ τους
των πολιτικών πραγµάτων. διαφορές.
Πάντως και τα τρία κόµµατα τάχθηκαν ΥΠΕΡ του συντάγµατος.
Ακόµη και το ρώσικο θεώρησε την ψήφιση του συντάγµατος ως µοναδική λύση αφού
δεν ήταν δυνατό να ανατραπεί ο Όθων.
Αίτηµα
Το ζητούµενο λοιπόν κατά την διαδικασία
Εθνοσυνέλευση διαµόρφωσης του συντάγµατος ήταν ο περιορισµός των εξουσιών του βασιλιά.
II. του 1843 – 1844 Συµµετείχαν Οι τρεις ηγέτες τους διηύθυναν τις εργασίες της
- Η δυναµική παρουσία των Εθνοσυνέλευσης κατά το 1843 - 844
Η συµβολή των κοµµάτων κοµµάτων στη πολιτική ζωή να αποφύγουν τις ακραίες θέσεις
στη διαµόρφωση της χώρας αποδεικνύεται
του συντάγµατος και από το γεγονός ότι Οι ηγέτες αυτοί να επιβληθούν στις ριζοσπαστικές οµάδες
κατόρθωσαν
να πάρουν από κοινού αποφάσεις για τις
συνταγµατικές ρυθµίσεις.
η ισότητα απέναντι στο νόµο Όλοι οι αντιπρόσωποι

Οι κοµµατικές παρατάξεις συµφώνησαν στην η απαγόρευση της δουλείας συνειδητοποίησαν ότι
ανάγκη να κατοχυρωθούν συνταγµατικά το απαραβίαστο του οικογενειακού ασύλου υπήρχαν
ορισµένα θεµελιώδη δικαιώµατα η ελευθερία γνώµης και τύπου αξίες και δικαιώµατα
που έπρεπε να
η προστασία της ιδιοκτησίας προστατευθούν από την
η δωρεάν εκπαίδευση. αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας
Μία α δ υνα µ ία ήταν ότι το δικαίωµα του πράγµα που µπορούσε να φέρει
∆ΕΝ συνέ ρχ ε σ θα ι και εµπόδια στη συγκρότηση κοµµατικών
κατοχυρώθηκε συνταγµατικά συν ε τ α ι ρίζ ε σθα ι µηχανισµών.
Αποτέλεσµα
Η συµµετοχή του βασιλιά στην
Στο άσκηση της νοµοθετικής εξουσίας καµία πράξη του
Σύνταγµα Καθορίστηκαν και οι βασιλικές εξουσίες. ΌΜΩΣ∆ΕΝ είχε ισχύ χωρίς
III. του 1844 Μεταξύ των σπουδαιότερων ήταν: την προσυπογραφή
Η αρχηγία του κράτους και
του στρατού
του αρµόδιου υπουργού.
Κατοχυρωνόταν µε ελάχιστους περιορισµούς το ρύθµιση που αποτελούσε

δικαίωµα της καθολικής ψηφοφορίας για τους άνδρες
παγκόσµια πρωτοπορία.
οι εκλογείς µπορούσαν να δώσουν θετική ψήφο σε
Οριζόταν η εκλογική διαδικασία,
Με
σύµφωνα µε την οποία όσους υποψήφιους ήθελαν συµπληρώνοντας
ψηφοδέλτια ακόµη και διαφορετικών συνδυασµών.
άλλες διατάξεις
Βουλής Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
Προβλεπόταν και
η ύπαρξη οι Γερουσιαστές θα διορίζονταν από τον βασιλιά και θα
Γερουσίας
διατηρούσαν το αξίωµά τους ισόβια.
Συνταγµατική πρόβλεψη για τα κόµµατα ∆ΕΝ υπήρξε.

Ο κανονισµός της Βουλής προέβλεπε ότι η σύνθεση Αυτό αναγκαστικά οδηγούσε σε διαβουλεύσεις
των κοινοβουλευτικών επιτροπών θα γινόταν µε κλήρωση τις παρατάξεις και ορισµένες φορές
σε συναίνεση.
20
Συνταγµατική πρόβλεψη για τα κόµµατα ∆ΕΝ υπήρξε.

Ο κανονισµός της Βουλής προέβλεπε ότι η σύνθεση Αυτό αναγκαστικά σε διαβουλεύσεις
των κοινοβουλευτικών επιτροπών θα γινόταν µε κλήρωση οδηγούσε και ορισµένες φορές
τις παρατάξεις σε συναίνεση
ανοίχτηκε ευρύ πεδίο για τη συµµετοχή πολιτών και

Το δικαίωµα της καθολικής ψηφοφορίας δηµιούργησε
νέους όρους για την πολιτική και κοµµατική δράση
κοµµάτων στο δηµόσιο βίο
και
καθώς
διευκολύνθηκε η διεκδίκηση συµφερόντων
IV. Συνέπειες
- να ήταν προϊόν µιας µικρής πολιτικής ηγετικής οµάδας
Αποτίµηση Ίσως
οι φιλελεύθερες πολιτικές διαδικασίες να µην ανταποκρίνονταν στις ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας
και και
η λειτουργία των κοµµάτων να αναπτύχθηκαν κατά µίµηση δυτικών προτύπων τα οποία
στην εφαρµογή τους παραµορφώθηκαν λόγω του µικρού
βαθµού ανάπτυξης της ελληνικής κοινωνίας
ανεξάρτητα από τις επιδράσεις δυτικών προτύπων

Όµως στις ιδιαίτερες ανάγκες
Ο κοινοβουλευτισµός στην Ελλάδα ρίζωσε και της ελληνικής
ακολούθησε τους δικούς του δρόµους για να ανταποκριθεί τα προβλήµατα και κοινωνίας
τα αιτήµατα
για την πολιτική ενεργοποίηση µεγάλων τµηµάτων του πληθυσµού
και ∆ΕΝ θα αρκούσε µια
για τη σταδιακή συγκρότηση ενός κράτους δικαίου διαδικασία µίµησης.
Εξάλλου
Τα κόµµατα αποτελούσαν αναγκαιότητα της εποχής και ανταποκρίνονταν στις ανάγκες των ανθρώπων
που τα συγκρότησαν.
Πάντως τα κόµµατα αυτής της περιόδου δεν µπορούν να χαρακτηριστούν µε σηµερινούς όρους
(αριστερά - δεξιά, προοδευτικά – συντηρητικά).
Μία α δ υνα µ ία ήταν ότι το δικαίωµα του

∆ΕΝ πράγµα που µπορούσε να φέρει
συνέ ρχ ε σ θα ι και εµπόδια στη συγκρότηση κοµµατικών µηχανισµών
κατοχυρώθηκε συνταγµατικά συν ε τ α ι ρίζ ε σθα ι
21
2. Η παρακµή των ξενικών κοµµάτων κατά την περίοδο της συνταγµατικής µοναρχίας.
∆ΟΜΗ
I. Τα πολιτικά κόµµατα σε παρακµή
II. Απουσία λόγου ύπαρξης του Ρωσικού κόµµατος
III. Λόγοι παρακµής του Γαλλικού κόµµατος
IV. Η συµβολή του Όθωνα στη παρακµή των κοµµάτων
V. Η συµβολή του Κριµαϊκού πολέµου στη παρακµή των κοµµάτων.
µολονότι µπορούσαν να
Τα πολιτικά έδειξαν συµπτώµατα στασιµότητας
Ι. κόµµατα αναπτυχθούν περαιτέρω µέσα κάτι που οδήγησε σε
και
στο νέο συνταγµατικό καθεστώς παρακµή.
∆ΕΝ ανταποκρίθηκαν στις νέες ανάγκες
ΙΙ. Στην περίοδο µεταξύ των δύο συνταγµάτων (1844-1864) ουσιαστικά

όλα τα αιτήµατα του Ρωσικού κόµµατος τα οποία είχαν σχέση µε την Ορθόδοξη Εκκλησία
ικανοποιήθηκαν.
το ρωσικό κόµµα
καθώς όµως τα µεγάλα εκκλησιαστικά ζητήµατα είχαν λυθεί
∆ΕΝ είχε λόγο
Οι ναπαίοι προέβαλλαν σε κάθε περίπτωση και ύπαρξης, εφόσον
τον κίνδυνο για την Ορθοδοξία, δεν είχε θέσεις
όλοι οι πολιτικοί πρέσβευαν το ορθόδοξο δόγµα για πιο
επίκαιρα θέµατα.
ΙΙΙ. επεδίωκε µία κυβερνητική πολιτική

που θα ενίσχυε το ρόλο του βασιλιά,
υπονοµεύοντας έτσι τον κοινοβουλευτισµό.
Ο Κωλέττης ως
αρχηγός του
γαλλικού κόµµατος δεν δίσταζε να χρησιµοποιεί βία και νοθεία για να Μετά το θάνατο του
τροµοκρατεί τους εκλογείς, ώστε να ψηφίζουν υπέρ του Κωλέττη, το 1847,
κόµµατος. το γαλλικό κόµµα
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος πέρασε σε φάση
κατείχε 5 από τα 7 παρακµής, καθώς
υπουργεία της κυβέρνησής του επικρατούσε διαµάχη
Επέβαλε έτσι ένα για τη διαδοχή.
∆ΕΝ παρουσιαζόταν όµως είδος
Το 1846/1847 σχεδόν καθόλου στο κοινοβούλιο
κοινοβουλευτικής
και δικτατορίας
καθιστούσε αδύνατο τον έλεγχο
της εκτελεστικής εξουσίας.
ΙV. Η τακτική του βασιλιά Όθωνα οδήγησε τα κόµµατα της αντιπολίτευσης σε διαρκή
σύγκρουση µε την αυλή, σε µια περίοδο που οι διαφωνίες
να προσπαθεί να ενισχύσει τους κυβερνητικούς υποψηφίους στις εκλογές τους είχαν απαλυνθεί.
V. µετά τη βίαιη συµπεριφορά

αγγλικό κόµµα της Αγγλίας και της Γαλλίας απέναντι στην
το και έχασαν την εµπιστοσύνη Ελλάδα µε το ναυτικό αποκλεισµό της χώρας.
το γαλλικό κόµµα των οπαδών τους
Κατά την περίοδο Είχε προηγηθεί και η υπόθεση Πατσίφικο, η
του οποία είχε δυσχεράνει τις σχέσεις των χωρών.
Κριµαϊκού πολέµου
είχε κάποια προσωρινά κέρδη από αυτό.
το ρωσικό κόµµα Η ήττα όµως της Ρωσίας στον Κριµαϊκό πόλεµο συνέβαλε στην αποδυνάµωση
του κόµµατος, το οποίο σταδιακά εξαφανίστηκε από την πολιτική σκηνή.
22
3. Η «νέα γενιά»
I. Η παρακµή των ξενικών κοµµάτων
II. Τ α χαρακτηριστικά της νέας γενιάς
α) Τα βιώµατα της νέας γενιάς
β) Η ρήξη της νέας γενιάς µε την παλιά
III. Η επανάσταση του 1862
I. µε την ανάδειξη µιας νέας γενιάς ανθρώπων

Η παρακµή των ξενικών κοµµάτων συµπίπτει µε εντελώς διαφορετική νοοτροπία και καταβολές.
Οι ηγετικές προσωπικότητες των ξενικών κοµµάτων
είχαν βιώσει την επανάσταση και Για την αµέσως επόµενη γενιά
η νοοτροπία τους, τα ιδανικά τους, οι απόψεις τους η επανάσταση άνηκε στην ιστορία.
είχαν διαµορφωθεί στην προεπαναστατική περίοδο.
ΙΙ. α) Η νέα γενιά των συχνών πολιτικών µεταβολών και

λόγω της οικονοµικής και τεχνικής ανάπτυξης βίωνε ραγδαίες αλλαγές.
που ακολουθούσαν πρωτόγνωρους ρυθµούς
Οι άνθρωποι σταµάτησαν να ζουν
όπως οι πρόγονοί τους
Αυξήθηκε ο αστικός πληθυσµός,
ο οποίος βρισκόταν πιο κοντά
Η οικονοµική και κοινωνική µεταβολή την εκ θεµελίων µεταβολή της στα κέντρα λήψης αποφάσεων και
είχαν ως συνέπεια αντίληψης για τη ζωή. είχε µεγαλύτερη δυνατότητα
ενηµέρωσης για τις εξελίξεις
Εντυπωσιακή ήταν επίσης και
η µείωση των αναλφαβήτων
στον αντρικό πληθυσµό
Οι απαιτήσεις των ανθρώπων αυξήθηκαν.
Ακόµη και οι ηµιµαθείς άρχισαν να επικρίνουν τη
Η σχετικά γρήγορη αύξησε τις δυσλειτουργία του κράτους και
διάδοση της παιδείας κοινωνικές εντάσεις. την καθυστέρηση σε σχέση µε τις χώρες της δύσης,
ενώ
εντάθηκε η επιθυµία για συµµετοχή στα πολιτικά
πράγµατα
β) από τις αντιπαραθέσεις που

κυριαρχούσαν στη προηγούµενη γενιά
αποστασιοποιήθηκε
( Τουρκοκρατία, και
από τα κόµµατα που τις εξέφραζαν.
Επανάσταση,
Η νέα γενιά δεν είχε τις εµπειρίες και
της προηγούµενης Αντιβασιλεία, Ασκούσε έντονη κριτική στους παλαιότερους
βοήθεια δυνάµεων και
σε κρίσιµες στιγµές) φρονούσε ότι το συνταγµατικό πολίτευµα ∆ΕΝ µπορούσε
να αναπτυχθεί καθώς το εµπόδιζαν η Αυλή και ο ίδιος ο βασιλιάς,
τον οποίον θεωρούσαν πολιτικά ατάλαντο
III. της οικονοµικής δυσπραγίας

έγινε φανερή µια συνολική δυσαρέσκεια
και Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
µεγάλων τµηµάτων του πληθυσµού λόγω
Περί τα της δυσλειτουργίας του πολιτικού συστήµατος
τέλη της και
δεκαετίας ελεύθερες εκλογές
του 1850 συγκροτήθηκαν αντιπολιτευτικοί όµιλοι φορολογική µεταρρύθµιση Τα αιτήµατα αυτά εξέφρασε
µε εκσυγχρονιστικά κατά κύριο λόγω µε στόχο την ελάφρυνση των αγροτών σε µεγάλο βαθµό
αιτήµατα: κρατικές επενδύσεις µε την πολιτική του δράση
σε έργα υποδοµής ο
ίδρυση αγροτικών τραπεζών Αλέξανδρος Κουµουνδούρος
απλούστερη διοίκηση
23
Με Αίτηµα
αίτηµα την αποµάκρυνση του βασιλιά
αξιωµατικοί
άνεργοι απόφοιτοι Πανεπιστηµίου
που δεν ήθελαν να εργασθούν στους κλάδους
Στην επανάσταση της αγροτικής και βιοτεχνικής παραγωγής
συµµετείχαν
Συµµετείχαν και
Το η δυσαρέσκεια κατά κύριο λόγω
κατέληξε σε αισθάνονταν κοινωνικά αδικηµένοι
Φεβρουάριο
του 1862 → συµµετείχαν ακόµη και πολλά
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ άτοµα ανωτέρων κοινωνικών στρωµάτων
τα οποία ζητούσαν ευκαιρίες για ενεργότερη
συµµετοχή στα πολιτικά πράγµατα.
Αποτέλεσµα Στις 12 Οκτωβρίου 1862 αναγκάστηκε

αποτέλεσµα
ο Όθων
να ΕΓΚΑΤΑΛΕΊΨΕΙ τη χώρα
24
4. Η Εθνοσυνέλευση του 1862 – 1864
∆ΟΜΗ ΕΝΌΤΗΤΑΣ
I. Οι εκλογές αντιπροσώπων του 1862 για Εθνοσυνέλευση
II. Η Εθνοσυνέλευση του 1862
III. Το σύνταγµα του 1864
α) βασικές αρχές του συντάγµατος
β) η αρχή της δεδηλωµένης
Ι. Οι επαναστάτες προκήρυξαν
εκλογές αντιπροσώπων για Εθνοσυνέλευση, από τοπικά ψηφοδέλτια Αυτό είναι µια ακόµη
η οποία θα ψήφιζε νέο σύνταγµα. Η πλειονότητα των αντιπροσώπων
ΧΩΡΙΣ κοµµατικές απόδειξη ότι τα ξενικά
Οι εκλογές έγιναν που εκλέχτηκαν προέρχονταν
παρεµβάσεις κόµµατα είχαν χρεοκοπήσει.
τον Νοέµβριο του 1862
ΙΙ. Συµµετείχαν υπονόµευε τους κοινοβουλευτικούς θεσµούς

Οι πεδινοί
Συγκροτήθηκαν είχαν ως Με παρεµβάσεις στο στρατό επιχείρησε Εµπόδιο στις επιδιώξεις
οι πυρήνες των ηγέτη τον τη δηµιουργία σώµατος «πραιτωριανών» του στάθηκαν πολιτικές
δύο µεγάλων ∆ηµήτριο για να εξασφαλίσει την παραµονή του οµάδες και θεσµοί
παρατάξεων Βούλγαρη στην εξουσία.
Ο λαός
ο οποίος σε εκείνους που είχαν και φοβούνταν µη χάσουν
των πεδινών διοριστεί παράνοµα στο τη θέση τους συµµετείχε
και Έβρισκε στρατό ή στο δηµόσιο σε περίπτωση επικράτησης
Μέσα στην των ορεινών οπαδούς κοινοβουλευτικής νοµιµότητας ενεργά στη
Εθνοσυνέλευση όπως ανάµεσα σε ανέργους πτυχιούχους
του 1862 ονοµάστηκαν συγκρότηση
στους µικροκαλλιεργητές
αυτών
µε κοινό στόχο την αντίσταση στην πολιτική των πεδινών των δύο
Οι ορεινοί
απαρτίστηκαν µικροκαλλιεργητών παρατάξεων.
από διάφορες οµάδες βρήκαν
υποστηρικτές κτηνοτρόφων
(υπό τον
Γρίβα και τον Κανάρη) µεταξύ των εµπόρων και
πλοιοκτητών.
την ανάπτυξη του κοινοβουλευτισµού και

Το Εθνικόν Κοµιτάτον, τον εκσυγχρονισµό της χώρας
υπό τον
Επαµεινώνδα ∆εληγιώργη οικονοµική ανάπτυξη και
που υποστήριζε µεταρρυθµίσεις στη διοίκηση και το στρατό
Μικρότερη πολιτισµική εξάπλωση στην Οθωµανική Αυτοκρατορία
απήχηση είχαν
άλλοι πολιτικοί
σχηµατισµοί πολιτικών
ετερόκλητη παράταξη εξεχόντων λογίων και
αξιωµατικών
Οι Εκλεκτικοί, µε µετριοπαθείς θέσεις
η οποία προσπαθούσε να µεσολαβεί µεταξύ των άλλων παρατάξεων
και να υποστηρίζει σταθερές κυβερνήσεις.
25
Αποτέλεσµατα
III α) Ως πολίτευµα ορίστηκε η βασιλευοµένη δηµοκρατία → αντί της µέχρι τότε
. συν τ α γµ α τ ικ ής µ ο ν α ρχ ία ς
η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας
η άµεση,
µυστική και
ψήφος µε σφαιρίδια
κατοχυρώθηκαν καθολική για τον
µεταξύ άλλων ανδρικό πληθυσµό
Μέσα σε συνθήκες
κυβερνητικής αστάθειας και η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης
εµφύλιου πολέµου, η οποία άνοιγε το δρόµο για την ελεύθερη
η Εθνοσυνέλευση χρειάστηκε η ελευθερία συγκρότηση κοµµάτων.
δυο ολόκληρα χρόνια του συνέρχεσθαι Τα κόµµατα θεωρήθηκαν απαραίτητα
για να φτάσει στη ψήφιση και συνεταιρίζεσθαι για την έκφραση της βούλησης της κοινής γνώµης,
Συντάγµατος
µε το επιχείρηµα ότι η εναλλακτική λύση είναι
οι συνωµοτικοί κύκλοι ή οι βιαιοπραγίες.
Παρά την έντονη

αντίδραση του
βασιλιά Γεωργίου Α΄ την αρχή να προέρχεται η κυβέρνηση από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία
η Εθνοσυνέλευση Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
επέβαλε
Αυτό που
∆ΕΝ ο βασιλιάς όφειλε να δώσει
ορίστηκε µε σαφήνεια,
διότι θεωρήθηκε την εντολή σχηµατισµού κυβέρνησης
σε βουλευτή του κόµµατος που είχε την
αυτονόητο ήταν ότι εµπιστοσύνη της πλειοψηφία της Βουλής
β)
Ο Γεώργιος εκµεταλλεύτηκε αυτή την ασάφεια για να διορίζει κυβερνήσεις της αρεσκείας του
,
Η ιδέα άνηκε στον νέο τότε πολιτικό Χαρίλαο Τρικούπη, ο οποίος υποστήριξε δηµόσια ότι

µόνη λύση στο πρόβληµα της πολιτικής αστάθειας ήταν
µέχρι την ψήφιση η συγκρότηση δύο µεγάλων κοµµάτων εξουσίας, σύµφωνα µε το πρότυπο της Αγγλίας.
της αρχής της δεδηλωµένης
το 1875 Για να καταστεί αυτό δυνατό θα στερούσε από τα κόµµατα µειοψηφίας
έπρεπε ο βασιλιάς να αναθέτει την τη δυνατότητα να σχηµατίζουν κυβέρνηση
εντολή σχηµατισµού κυβέρνησης Αυτό θα τα ωθούσε σε συνένωση µε τα µεγάλα
ΜΟΝΟ σε πολιτικό ο οποίος σαφώς και
είχε την «δεδηλωµένη» εµπιστοσύνη θα είχε ως αποτέλεσµα
της πλειοψηφίας των βουλευτών σταθερότερες κυβερνήσεις πλειοψηφίας
της αντιπολίτευσης η οποία αποτελεί
Ο βασιλιάς υπό την πίεση και υιοθέτησε τελικά την τοµή στην πολιτική ιστορία της χώρας
του επαναστατικού αναβρασµού άποψη του Τρικούπη, καθώς οδήγησε
του λαού
σε µεταβολή του πολιτικού τοπίου
25
Γ. ∆ικοµµατισµός και εκσυγχρονισµός (1880 – 1909)

26
1. Η εδραίωση του δικοµµατισµού
Ι. Απόδειξη για την θεµελίωση του δικοµµατισµού.
ΙΙ. Το πρόγραµµα του τρικουπικού κόµµατος.
α. Περιεχόµενο (προβλέψεις)
β. Μέτρα που ήταν συνέπεια της εφαρµογής του προγράµµατος.
γ. Αποτελέσµατα
δ. Αιτήµατα που εξέφραζε το τρικουπικό κόµµα
III. Το πρόγραµµα του δηλιγιαννικού κόµµατος. ∆ιαφορές από το πρόγραµµα του Τρικούπη
I. Το διάστηµα µεταξύ του 1875

1875 και του 1880 αποτελεί Στις εκλογές του και του κανένα κόµµα δεν κέρδισε την κοινοβουλευτική
µεταβατική περίοδο. 1879 πλειοψηφία.
τα δυο του Τρικούπη

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1884, και έλεγχαν το 92% των εδρών στο Το κοινοβουλευτικό σύστηµα
µεγάλα και ο δικοµµατισµός
κόµµατα Κοινοβούλιο.
του ∆ηλιγιάννη θεµελιώθηκαν.
ΙΙ. συγκρότηση κράτους δικαίου

εξορθολογισµός της διοίκησης, κυρίως µε τον καθορισµό των
Το τρικουπικό κόµµα ήδη από το προσόντων των δηµοσίων υπαλλήλων, ώστε να περιοριστεί η
1875 παρουσίασε ένα συστηµατικό ευνοιοκρατία
το οποίο
α. πρόγραµµα εκσυγχρονισµού
προέβλεπε ανάπτυξη της οικονοµίας
της χώρας, αρκετά κοντά στις
αντιλήψεις του Κουµουνδούρου ενίσχυση της γεωργίας
βελτίωση της άµυνας
βελτίωση της υποδοµής, κατά κύριο λόγο του συγκοινωνιακού
δικτύου της χώρας
οργανωτικές µεταβολές και την αύξηση των φόρων

βελτίωση των οικονοµικών του κράτους µε και
Για την υλοποίηση αυτού του Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
β. προγράµµατος έγιναν οι εξής προσπάθειες: την σύναψη δανείων
παροχή κινήτρων στην ιδιωτική
πρωτοβουλία για επενδύσεις
Οι τρικουπικοί ακολούθησαν την εξάντληση των φορολογουµένων και

µε συνέπεια αυτό το
γ. την υπερβολική επιβάρυνση του προϋπολογισµού
πρόγραµµα, το οποίο όµως
είχε ως αποτέλεσµα: Το 1893 το κράτος κήρυξε πτώχευση
Μέχρι τη δεκαετία του 1870 το κράτος αποτελούσε τον κύριο εργοδότη που εξασφάλιζε θέσεις εργασίας στο δηµόσιο και
δυνατότητα κοινωνικής ανέλιξης, εφόσον στους ανώτατους λειτουργούς του εξασφάλιζε εισόδηµα που σχεδόν ξεπερνούσε το
εισόδηµα όλων των άλλων µελών της κοινωνίας. Μεγάλος αριθµός ανθρώπων απευθυνόταν στο κράτος για την κατοχή µιας
θέσης στο δηµόσιο
δ. Με τις νέες συνθήκες που ∆ΕΝ ζητούσαν διορισµό
προέκυψαν από τον κοινωνικά στρώµατα Φορέας των αιτηµάτων
αλλά
εκχρηµατισµό της οικονοµίας τα οποία αυτών ήταν ο Χαρίλαος
δηµιουργήθηκαν ζητούσαν τη λήψη µέτρων που Τρικούπης.
θα ευνοούσαν την προώθηση
των συµφερόντων τους
27
III. Οι αντίθετοι µε την πολιτική του Τρικούπη βουλευτές συσπειρώθηκαν γύρω από τον Θ. ∆ηλιγιάννη, ο οποίος σε µεγάλο βαθµό
εξέφραζε πολιτικές απόψεις αντίθετες από εκείνες του Χ. Τρικούπη.
ο ∆ηλιγιάννης ο Τρικούπης
∆ΕΝ αποδεχόταν τον χωρισµό των εξουσιών
Στόχευε στη συγκέντρωση των εξουσιών και τον έλεγχό τους από Αποδεχόταν τον χωρισµό των εξουσιών
το κόµµα
την µείωση των φόρων

και Θεωρούσε το κράτος ως µοχλό της οικονοµικής
Προέβαλλε το αίτηµα της
κοινωνικής δικαιοσύνης µε: την παροχή ευκαιριών στους ανάπτυξης και επεδίωκε τον εκσυγχρονισµό µε κάθε
προστατευόµενούς του για κόστος
κατάληψη δηµοσίων θέσεων
Στα εδάφη της Θεσσαλίας,

στα οποία κυριαρχούσε η µεγάλη ιδιοκτησία
Προσπάθησαν χωρίς τελικά να το κατορθώσου να χορηγήσουν γη
στους αγρότες και έλαβαν κάποια µέτρα για βελτίωση της θέσης Υποστήριζαν τους µεγαλογαιοκτήµονες
τους
Επέκρινε το κοινωνικό κόστος του εκσυγχρονισµού και υποστήριζε Εκσυγχρονισµός µε κάθε κόστος
ένα κράτος κοινωνικής αλληλεγγύης
Απεχθανόταν το τυχοδιωκτικό χρηµατιστικό κεφάλαιο και Προσπαθούσε να προσελκύσει το χρηµατιστικό

υποστήριζε µια αργή οικονοµική ανάπτυξη που θα βασιζόταν σε κεφάλαιο
παραδοσιακές παραγωγικές δραστηριότητες
27
2. Η οργάνωση των κοµµάτων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα
I. Αρτιότερη συγκρότηση
II. Κοµµατική βάση
α) Κινητοποίηση οπαδών
β) Επιλογή κόµµατος
γ) Επιλογή υποψήφιων βουλευτών
III. Ενίσχυση του ρόλου – κύρους των κοµµάτων
IV. Κοινωνική προέλευση βουλευτών – κοµµατικών µελών
V. Θέση βουλευτών –κοµµατική ηγεσία
VI. Επηρεασµός της ψήφου των εκλογέων
VII. Μη ταξικά κόµµατα
I. Στη δεκαετία του 1880 τα κόµµατα ήταν αρκετά πιο συγκροτηµένα από ό,τι στο παρελθόν.
η θέση που είχε στην πολιτική
Στοιχεία που επέτρεπαν σε ένα
∆εν είναι βέβαιο ότι µετά τον θάνατο του ηγέτη ζωή της χώρας
κόµµα να επιβιώσει, ακόµη και µετά
τους τα κόµµατα αναγκαστικά διαλύονταν. και
τον θάνατο του ηγέτη του ήταν
η τακτική που ακολουθούσε
II. Η βάση των κοµµάτων εξακολουθούσε να ΜΗΝ έχει τυπική οργάνωση.

η οικογενειοκρατία
α) Σηµαντικό ρόλο στην κινητοποίηση των
οι πελατειακές σχέσεις και
οπαδών των κοµµάτων έπαιζαν
η εξαγορά ψήφων
Παρ’όλα αυτά
όσον αφορά τουλάχιστον
τα δύο µεγάλα κόµµατα
β) στη κρίση τους για την πολιτική των κοµµάτων
Η επιλογή των εκλογέων βασιζόταν κατά
στις επιδράσεις που αυτά ασκούσαν κατά περιοχές
κύριο λόγο
στα συµφέροντα κάθε κοινωνικής οµάδας
γ) πελατειακές σχέσεις
Για την επιλογή των υποψήφιων βουλευτών, το αν είχαν δικό τους ο οποίος
δηλαδή για την τοποθέτηση συγκεκριµένων τοπικό κύκλο επηρεαζόταν και
υποψηφίων στο «ψηφοδέλτιο» έπαιζε ρόλο οπαδών βεβαίως από εξυπηρετήσεις
III.
∆ΕΝ επέβαλλε να ψηφίζει κανείς ένα µόνο κόµµα
Το εκλογικό
σύστηµα έδινε την δυνατότητα Θετικά
να ψηφίζονται όλοι οι ή
υποψήφιοι Αρνητικά
ΑΛΛΑ
µπορούσε να ψηφίσει θετικά κάποιον υποψήφιο στον
οποίον είχε υποχρέωση
Επίσης ένας εκλογέας παράλληλα όµως
µπορούσε να δώσει θετική ψήφο και σε κάποιον άλλον τον
οποίον θεωρούσε ικανό
και όλο και συχνότερα οι εκλογείς να ψηφίζουν µε κοµµατικά κριτήρια
ιδιαίτερα παρουσιάζεται
και να περιορίζεται η συνήθεια να ψηφίζονται
µετά το το φαινόµενο
θετικά και πολιτικοί άλλων κοµµάτων
1882
Μολοταύτα http://kaitsas.blogspot.com/
∆ηλαδή ο ρόλος
των κοµµάτων
Οι εκλογείς συνήθιζαν να ψηφίζουν πολιτικούς µε επιρροή µόνο εφόσον
ενισχύθηκε,
είχαν δηλώσει µε σαφήνεια την κοµµατική τους τοποθέτηση
απέκτησαν κύρος
Κατά την Το 1879 υπήρχαν Έτσι παρουσιάζεται το στη δηµόσια ζωή
δεκαετία στις εκλογές φαινόµενο να
του 1890 Ακόµη και η εκλογή 24 τοπικά περιλαµβάνονται σε
ανεξάρτητων τοπικών π.χ. ψηφοδέλτια κοµµατικά ψηφοδέλτια και
προσωπικοτήτων
άρχισε να περιορίζεται
α νε ξ ά ρτ ητ ο ι υπ ο ψ ή φιο ι
γ ια να έχουν πιθανότητες
Το 1885 ΜΟΝΟ 4 επιτυχίας στις εκλογές
28
IV. προέρχονταν τα µεσαία

Οι υποφήφιοι σχεδόν και στρώµατα,
βουλευτές αποκλειστικά από ανώτερα όπως και κατά την προηγούµενη περίοδο
Πολλοί ήταν δικηγόροι και δηµόσιοι υπάλληλοι
Τα κοµµατικά µέλη
σε αντίθεση µε τους → προέρχονταν → ΚΑΙ από τα κατώτερα στρώµατα
υποψήφιους βουλευτές
V. Η οργάνωση των κοµµάτων ήταν εµφανής µόνο στο επίπεδο της ηγεσίας
µετά τον αρχηγό Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
Τη σηµαντικότερη θέση
την είχε η κοινοβουλευτική Οι βουλευτές είχαν σηµαντική
οµάδα. θέση, διότι λόγω της µεγάλης
Έτσι η κεντρική οργάνωση του
πλειοψηφίας που χρειαζόταν η
κόµµατος ∆ΕΝ είχε την δυνατότητα να
Βουλή για να έχει απαρτία και να
αρνηθεί στους βουλευτές την
παίρνει αποφάσεις, οι βουλευτές
εκπλήρωση επιθυµιών π.χ. διορισµών ή
και µόνο µε την απουσία τους (ή
ευνοϊκών ρυθµίσεων υπέρ της εκλογικής
την απειλή της) µπορούσαν να
τους περιφέρειας
ασκήσουν µεγάλη πίεση στη
κοµµατική ηγεσία
VI. Οι κυβερνήσεις δεν χρησιµοποιούσαν Αυτόν τον κάποιοι δηµόσιοι υπάλληλοι

συστηµατικά µεθόδους εξαναγκασµού κανόνα ή
Σε αντίθεση µε την εποχή για να πείσουν τους εκλογείς παραβίαζαν φανατικοί οπαδοί στα χωριά
του Όθωνα και του Βούλγαρη
Σπάνια ακούγονταν κατηγορίες για
εξαγορά ψήφων.
διορισµών
Η πατρωνεία µε
µεταθέσεων
τη µορφή
δανείων κ.λ.π. αποτελούσαν συχνό φαινόµενο
Πάντως
και η συστηµατική διαφθορά µέσω του
διοικητικού µηχανισµού
µέσω των πελατειακών σχέσεων

VII. Πολλές κοινωνικοοικονοµικές
αντιθέσεις αµβλύνονταν
και µε την µεγάλη συγκριτικά µε άλλες
χώρες κοινωνική κινητικότητα
Αντίθετα µε άλλες χώρες
της Ευρώπης στο τελευταίο
Τα δύο µεγάλα κόµµατα ∆ΕΝ
τέταρτο του αιώνα δεν Στην
προσπαθούσαν να δώσουν ένα
προέκυψαν ταξικά Ελλάδα
τοπικό ή κοινωνικό ταξικό στίγµα Όλα τα κόµµατα απευθύνονται
κόµµατα.
Όµως ιδιαίτερα στους αγρότες,
που αποτελούσαν το µεγαλύτερο
Παρατηρείται επίσης σχετική µέρος του ενεργού πληθυσµού.
αυτονοµία της πολιτικής ελίτ από
την κοινωνία
29
3. Από τη χρεοκοπία στο στρατιωτικό κίνηµα στο Γουδί

∆ΟΜΗ
Ι. Κρίση εµπιστοσύνης στα κόµµατα
II. 1893 -1897, η αναποτελεσµατικότητα των κοµµάτων ευνοεί τον Γεώργιο
III. Μέχρι το 1909, Θεοτόκης, οµάδα Ιαπώνων
IV. 1909 Κίνηµα στο Γουδί
V. 1910 Αναθεωρητική Βουλή
Το όραµα για ένα σύγχρονο κράτος

το οποίο θα ήταν οικονοµικά ανεπτυγµένο ∆ΕΝ πραγµατοποιήθηκε
και ισχυρό στη διεθνή σκηνή Όλα αυτά
Παρά τη φορολογική επιβάρυνση των πολιτών το κράτος οδηγήθηκε σε πτώχευση οδήγησαν σε
Απογοητεύονταν όλο και περισσότερο κρίση της
από τη γενικότερη κατάσταση και την εµπιστοσύνης
αναποτελεσµατικότητα του κράτους το οποίο χαρακτηριζόταν από µια προς τα
Αστοί βραδυκίνητη γραφειοκρατεία
και ∆εν έβλεπαν την επιθυµητή οικο- κόµµατα
διανοούµενοι -νοµική ανάπτυξη συλλήβδην.
I. Κατά την περίοδο
ενώ
της διακυβέρνησης διαπίστωναν ότι µεγάλωνε η απόσταση Οι άνθρωποι
της χώρας από τον από τα ευρωπαϊκά κράτη πίστευαν ότι οι
Χαρίλαο Τρικούπη
θεσµοί και τα
(1882-1890 Ανάλογη δυσαρέσκεια επικρα- κόµµατα ∆ΕΝ
1893-1895) τούσε και σε µεγάλο µέρος των
µικροκαλλιεργητών ήταν ικανά να
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος υλοποιήσουν
Οι αξιωµατικοί του
καθώς εκτιµούσαν ότι λόγω ο στρατός θα ήταν αναποτελεσµα- τις επιθυµίες
στρατού ήταν επίσης
οικονοµικής αδυναµίας τικός σε περίπτωση πολέµου τους
δυσαρεστηµένοι
προσπάθησαν να υλοποιήσουν το Ούτε το δηλιγιαννικό κόµµα µπόρεσε ελλείψει

Τα δυο µεγάλα πολιτικό τους πρόγραµµα χρηµάτων να τηρήσει την υπόσχεσή του για
κόµµατα λιγότερους φόρους
χωρίς όµως επιτυχία
II. Στο διάστηµα από
Ούτε το τρικουπικό κόµµα µπόρεσε να συνεχίσει
την πτώχευση του γεγονός που δηµιούργησε την
1893 εντύπωση ενός γενικού αδιεξόδου το εκσυγχρονιστικό του πρόγραµµα
εως τον
επέτεινε το πολιτικό αδιέξοδο
ελληνοτούρκικο Ο ελληνοτούρκικος πόλεµος του 1897, να επιβληθεί στο
πόλεµο του 1897 που τελείωσε µε ολοκληρωτική ήττα της Ελλάδας Η δυσπιστία προς τα Κοινοβούλιο
http://kaitsas.blogspot.com/ κόµµατα κορυφώθηκε και
και έδωσε στον να ασκεί προσωπική
Γεώργιο την ευκαιρία πολιτική
Όσες µεταρρυθµίσεις έγιναν, κατά κύριο λόγο από κυβερνήσεις του τρικουπικού κόµµατος υπό την
ηγεσία του Γεωργίου Θεοτόκη ήταν διοικητικού χαρακτήρα (π.χ. αποκέντρωση)
III. Το µοναδικό νέο πολιτικό στοιχείο ήταν η εµφάνιση της κοινοβουλευτικής οµάδας των Ιαπώνων,
πολιτικού µορφώµατος υπό τον ∆ηµήτριο Γούναρη, που ιδρύθηκε το 1906.
Μέχρι
Επίκεντρο της κριτικής του ήταν η αδυναµία του πολιτικού συστήµατος να
το 1909
προσαρµοστεί στις εξελίξεις της κοινωνίας.
Η οµάδα ∆ΕΝ µπόρεσε να επιβιώσει και διαλύθηκε το 1908
Εν τω µεταξύ φορολογικές ελαφρύνσεις

οι συντεχνίες και έκαναν διαδηλώσεις ζητώντας και
οι εργατικές ενώσεις περιορισµό της γραφειοκρατίας
30
της Ελλάδας γενικότερα

Συντελείται µια τοµή στην πολιτική ιστορία και
των πολιτικών κοµµάτων ειδικότερα
Στις στο στρατό

15 Αυγούστου µε αιτήµατα που τη διοίκηση
εκδηλώθηκε κίνηµα στο Γουδί, το οποίο έγινε αφορούσαν τη δικαιοσύνη
από τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο, µια µυστική µεταρυθµίσεις την εκπαίδευση
ένωση στρατιωτικών τη δηµοσιονοµική πολιτική
IV. ∆ΕΝ εγκαθίδρυσε δικτατορία

Το Ο Στρατιωτικός ΑΛΛΑ
1909 Σύνδεσµος προώθησε τα αιτήµατά του µέσω της Βουλής
Με αφορµή το κίνηµα έγινε µεγάλη διαδήλωση των επαγγελµατικών

σωµατίων της πρωτεύουσας
υποστήριξαν το διάβηµα του Στρατιωτικού Συνδέσµου
Οι διαδηλωτές υπέβαλλαν ψήφισµα την επίλυση σειράς οικονοµικών
Στις
14 Σεπτεµβρίου στο παλάτι µε το οποίο αιτηµάτων
ζητούσαν
Η Βουλή υπό την πίεση του Συνδέσµου, χωρίς µεγάλο αριθµό νόµων που
ιδιαίτερη προετοιµασία και συζήτηση, ψήφισε επέφεραν ριζικές αλλαγές
Τον Φεβρουάριο Η Βουλή αποφάσισε την αναθεώρηση ορισµένων άρθρων του συντάγµατος.
V. Το Έτσι προκηρύχθηκαν εκλογές από τις οποίες προήλθε αναθεωρητική Βουλή
1910
Στις 15 Μαρτίου Ο Στρατιωτικός Σύνδεσµος διαλύθηκε έχοντας επιτύχει τις επιδιώξεις του
31
∆. Ανανέωση - ∆ιχασµός
32
1. Το κόµµα των Φιλελευθέρων
∆ΟΜΗ
I. Οι εκλογές της 8ης Αυγούστου 1910
II. Ο Βενιζέλος και το πρόγραµµά του
III. Οι εκλογές του Νοεµβρίου 1910
IV. Το έργο του Βενιζέλου
V. Οι εκλογές του Μαρτίου του 1912
VI. Η δοµή του βενιζελικού κόµµατος
∆ΕΝ είχε συγκροτηθεί κανένα νέο µεγάλο κόµµα που να στηρίζει τις µεταρρυθµίσεις που προτάθηκαν το 1909 / 1910
Συµµετείχαν Οι οποίοι είτε κατά µόνας είτε µαζί µε άλλους, σε ανεξάρτητα ψηφοδέλτια
Φορείς των Ανεξάρτητοι διεκδικούσαν τις ψήφους των δυσαρεστηµένων µε τα παλιά κόµµατα εκλογέων.
νέων ιδεών υποψήφιοι,
υπήρξαν Αυτοί οι ανεξάρτητοι πολιτικοί, ανάλογα µε την περιοχή που ήταν υποψήφιοι
µε το γενικό και τον πληθυσµό στον οποίον απευθύνονταν,
σύνθηµα της
I. Πριν από τις « α νό ρθω σης »
είτε την υλοποίηση των αιτηµάτων των συντεχνιών, όπως
εκλογές της εκφράστηκαν στα συλλαλητήρια του 1909,
εννοούσαν
8ης Αυγούστου
1910 είτε την επίλυση του αγροτικού ζητήµατος, µε την παροχή
γης στους ακτήµονες
Σε κάποιες
σοσιαλιστές και για πρώτη φορά εµφανίστηκε η σοσιαλδηµοκρατική « Κο ι νω ν ιο λο γ ι κή
εκλογικές περιφέρειες
Ε τ α ι ρε ία »
έθεσαν υποψηφιότητα
Στις εκλογές
τα παλιά κόµµατα ως σ υνα σ π ισµ ό ς και τελικά κέρδισαν τις περισσότερες έδρες στη Βουλή
συµµετείχαν
211 εξασφάλισαν τα παλαιά κόµµατα
Από τις 362 έδρες 29 έδρες κέρδισαν ανεξάρτητοι που άνηκαν στον πολιτικό χώρο των παλαιών κοµµάτων
και
122 ανεξάρτητοι εκσυγχρονιστές
ο οποίος εξελέγη ΧΩΡΙΣ να συµµετέχει στην προεκλογική αναµέτρηση
Η πρώτη δηµόσια εµφάνιση του Βενιζέλου ως ελλαδίτη πολιτικού έγινε στις 5 Σεπτεµβρίου 1910 µε
µια οµιλία στην πλατεία Συντάγµατος, στην οποίαν έκανε προγραµµατικές δηλώσεις µε τις οποίες
ΙΙ. Οι εκσυγχρονιστές Στόχευε σε εκσυγχρονισµό του πολιτικού συστήµατος µε την
συσπειρώθηκαν γύρω υποστήριξε µετριοπαθείς µεταρρυθµίσεις εξισορρόπηση των συµφερόντων όλων των κοινωνικών
από το πρόσωπο του στρωµάτων
κρητικού ηγέτη η κοινωνική γαλήνη
Ελευθέριου Βενιζέλου
η ελάφρυνση των κατώτερων κοινωνικών στρωµάτων
Βασικές θέσεις του προγράµµατός του ήταν ο εκσυγχρονισµός του κρατικού µηχανισµού, µε σκοπό
την αποτελεσµατικότερη λειτουργία του και
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος στρατιωτικοί εξοπλισµοί για την πραγµατοποίηση των
εθνικών διεκδικήσεων.
Επίσης παρά την πίεση των οπαδών του υποστήριξε την
αναθεώρηση του υπάρχοντος συντάγµατος και ΟΧΙ
την ψήφιση νέου.
Πολιτειακό ζήτηµα ∆ΕΝ έθεσε.
Προανήγγειλε την ίδρυση ενός κόµµατος αρχών το οποίο θα ήταν φορέας µεταρρυθµίσεων
Το κόµµα ιδρύθηκε και τυπικά στις 22 Αυγούστου 1910, από µέλη της Εθνοσυνέλευσης.
ΙΙΙ. Ο Βενιζέλος πήρε εντολή σχηµατισµού κυβέρνησης µετά την παραίτηση της κυβέρνησης ∆ραγούµη (6 Οκτωβρίου 1910)
Επειδή όµως αντιµετώπιζε προβλήµατα µε την εξασφάλιση ψήφου εµπιστοσύνης σε συνεννόηση µε τον βασιλιά Γεώργιο Α΄
διάλυση της Βουλής Συµµετείχαν
και Αυτό το διάβηµα αναστάτωσε τα παλιά κόµµατα, τα οποία θεωρώντας
προχώρησε σε αντισυνταγµατική την κίνηση του βασιλιά, αποφάσισαν να ΜΗΝ συµµετάσχουν
προκήρυξη νέων εκλογών στις εκλογές του Νοεµβρίου του 1910
Σ’ αυτές οι Φιλελεύθεροι κέρδισαν
την συντριπτική πλειονότητα των εδρών: 307 σε σύνολο 362
Ο Βενιζέλος ήταν πλέον ελεύθερος να προχωρήσει στο µεταρρυθµιστικό του έργο
IV. ∆ΕΝ έγιναν ριζικές αλλαγές
Το πρώτο εξάµηνο του 1911 ενισχύθηκε η θέση της µοναρχίας

αλλά
ψηφίστηκαν από τη Βουλή και
αντίθετα
53 τροποποιήσεις µη θεµελιωδών επετράπη στο βασιλιά παρά τη συνταγµατική απαγόρευση να συµµετάσχει στη
διατάξεων του συντάγµατος διαδικασία της αναθεώρησης
τη διασφάλιση της διάκρισης των εξουσιών
και δηµοσιοϋπαλληλικής
Οι σπουδαιότερες ιδιότητας αφενός
τροποποιήσεις το ασυµβίβαστο µεταξύ στρατιωτικής
και βουλευτικού αξιώµατος
αφορούσαν αφετέρου
και
την µονιµότητα των δικαστικών και των δηµοσίων υπαλλήλων
διορισµός δηµοσίων υπαλλήλων µε δηµόσιους διαγωνισµούς

οι οποίοι εισήγαγαν καθιέρωση κανονισµών εργασίας σε βιοτεχνίες και βιοµηχανίες
Η κυβέρνηση Βενιζέλου ψήφισε µεταρρυθµίσεις που
διανοµή γης στη Θεσσαλία
επίσης 337 νόµους αφορούσαν όλο το
φάσµα του δηµόσιου αναδιοργάνωση της τοπικής αυτοδιοίκησης
και ιδιωτικού βίου π.χ. βελτίωση της διαδικασίας απονοµής δικαιοσύνης
αναθεώρηση του κανονισµού της Βουλής µε σκοπό να διαθέτουν οι
υπουργοί περισσότερο χρόνο για κοινοβουλευτικές συζητήσεις
κ.λπ.
V. Το ρεύµα που είχε το κόµµα του Βενιζέλου φάνηκε και στις επόµενες
Συµµετείχαν
πήραν µέρος όλες οι πολιτικές δυνάµεις. Σ’ αυτές τις εκλογές φάνηκε ότι η πλειοψηφία των
εκλογές ψηφοφόρων τάχθηκε υπέρ του κόµµατος των
του Μαρτίου του 1912 Αποτέλεσµατα Φιλελευθέρων, επειδή οι καινοτοµίες που είχαν
στις οποίες Το κόµµα του Βενιζέλου ανέδειξε 146 βουλευτές εισηγηθεί γέννησαν την ελπίδα για την επίλυση
ενώ τα άλλα κόµµατα µόνο 36 σηµαντικών κοινωνικών προβληµάτων
VI. Ο Βενιζέλος, µε ισχυρή θέση στο Κοινοβούλιο και µεγάλο κύρος, είχε τα πάντα
υπό τον έλεγχό του, όπως και ο Τρικούπης.
Αυτό ήταν σε µεγάλο
βαθµό προσωποπαγές ∆ΕΝ έπαιζαν κάποιον ιδιαίτερο ρόλο στη
διαµόρφωση της πολιτικής του κόµµατος
Όσον αφορά Οι σύνδεσµοι Φιλελευθέρων και
τη δοµή του που είχαν ιδρυθεί ∆ΕΝ διέφεραν σηµαντικά από τις τοπικές
βενιζελικού κόµµατος Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος οµάδες φίλων που σχηµάτιζαν τα
παραδοσιακά κόµµατα
µε την ίδρυση Λέσχης Φιλελευθέρων στην Αθήνα και σε ορισµένες άλλες εκλογικές
περιφέρειες.
Το 1912
άρχισε να
αναδιοργανώνεται ΟΜΩΣ αυτό ∆ΕΝ είχε σχέση µε την
το κόµµα Οι βενιζελικοί είχαν πλάσει στο νου τους πραγµατικότητα
ένα ιδεατό κόµµα,
χωρίς τις µικρότητες και τις διχόνοιες της Η ηγεσία έπρεπε αναγκαστικά να λαµβάνει
παλιάς πολιτικής ελίτ, υπόψη κοινωνικά και τοπικά συµφέροντα
καθώς και αντιπαλότητες ανάµεσα σε
στελέχη,
όπως συνέβαινε µε κάθε άλλο κόµµα
34
2. Τα αντιβενιζελικά κόµµατα
∆ΟΜΗ
I. Γενικά χαρακτηριστικά
II. Το ραλλικό κόµµα
III. Το εθνικό κόµα του Κ. Μαυροµιχάλη
IV. Το θεοτοκικό κόµµα
Παρά τις διαφορές ένας συντηρητικός προσανατολισµός

που υπήρχαν ανάµεσά τους
τα ένωνε Πάντως δεν ήθελαν να επιστρέψουν Εποµένως, ως προς αυτό δεν διέφεραν
στην προ του 1909 εποχή.
I. καταρχήν από τους Φιλελεύθερους.
στο εύρος των Απεχθάνονταν τη διαρκή παρέµβαση του κράτους

∆ιέφεραν σχεδιαζόµενων επειδή εκτός των άλλων αυτή θα είχε ως αποτέλεσµα την
όµως µεταρρυθµίσεων Οι ενίσχυση της εκτελεστική εξουσίας.
Ως από τους και αντιβενιζελικοί
αντιβενιζελικά Φιλελεύθερους ∆εν είχαν µακροπρόθεσµη πολιτική,
θεωρούνταν στις µεθόδους αντίθετα
τα κόµµατα της άσκησης της πολιτικής. επικέντρωναν την προσοχή τους στην επίλυση επίκαιρων
αντιπολίτευσης προβληµάτων
Τα Εξελίχθηκαν σε κόµµατα υπεράσπισης των συµφερόντων που κινδύνευαν από την πολιτική των
αντιβενιζελικά Φιλελευθέρων
κόµµατα
Η σύγκρουση µε τους Φιλελεύθερους τα οδηγούσε σε διαρκώς συντηρητικότερες θέσεις
Από τα ∆ηµητρίου Ράλλη

αντιβενιζελικά πιο αδιάλλακτα ήταν τα κόµµατα του
Κυριακούλη Μαυροµιχάλη
κόµµατα ενώ
πιο διαλλακτικό ήταν το κόµµα του Γεωργίου Θεοτόκη
ήταν αντίθετο προς τον εκσυγχρονισµό

Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος όπως αυτή διαµορφώθηκε κατά τα τέλη του 19ου αιώνα
ήταν κατά της ισχυρή εκτελεστικής εξουσίας και
ΙΙ. Το όπως το απαιτούσε η µεταρρυθµιστική πολιτική των Φιλευθέρων
ρ αλλι κό Υποστήριζε ότι το Κοινοβούλιο έπρεπε να έχει ισχυρή θέση στο πολιτικό σύστηµα
κό µµ α Στο πρόσωπο του βασιλιά, όµως έβλεπε το σύµβολο της εθνικής ενότητας που ξεπερνούσε τα σύνορα της χώρας.
Απευθυνόταν κατά κύριο λόγο στα µεσαία και κατώτερα στρώµατα των πόλεων καθώς και στους µικροκαλλιεργητές,
δεδοµένου ότι η οικονοµική πολιτική των Φιλελευθέρων έδειχνε να ευνοεί κυρίως τα ανώτερα αστικά στρώµατα.
ζητούσε ενίσχυση της παραγωγής και αύξηση των θέσεων εργασίας
Το ραλλικό κόµµα δεν είχε κάποιο
ώστε µε την οικονοµική ανάπτυξη να εξευρεθούν χρήµατα για
Πάντως συγκροτηµένο πρόγραµµα για την
εξοπλισµούς, να καταπολεµηθεί η διαφθορά και η πατρωνία των
οικονοµική ανάπτυξη
κοµµάτων.
ΙΙΙ. Το Εθνι κό κό µ µ α Προσπαθούσαν να εκµεταλλευτούν τη συµµετοχή του αρχηγού τους στα πολιτικά πράγµατα µετά το
του Κ. Μαυροµιχάλη δεν κίνηµα του 1909
διέφερε από το ραλλικό. Υποστήριζαν την «Ανόρθωση», που κατά την εκτίµησή τους δεν µπόρεσαν να υλοποιήσουν οι
Οι εκπρόσωποί του βενιζελικοί
IV. Το ήταν πιο µετριοπαθές από τα άλλα δύο και

κό µ µ α το υ ζητούσε να διορθώσει αυτά που θεωρούσε λάθη των Φιλελεύθερων Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
Γ. Θ εο τό κ η
Συµφωνούσε µε την πάση θυσία αύξηση των εξοπλισµών και
ζητούσε φορολογικές ελαφρύνσεις για τους µικροεισοδηµατίες
Από το κίνηµα στο Γουδί έως τη συνταγµατική κρίση του 1915 µεταξύ των αντιβενιζελικών κοµµάτων
το θεοτοκικό κόµµα είχε τη µεγαλύτερη εκλογική βάση, και έτσι αποτέλεσε τον πυρήνα των αντιβενιζελικών
3. Τα αριστερά κόµµατα
∆ΟΜΗ
I. Πριν από την ίδρυση κόµµατος
α) Γενικά χαρακτηριστικά
β) Η Κοινωνιολογική Εταιρεία
II. Ίδρυση κόµµατος
I. α) ήταν οµάδες µε σοσιαλιστικές ιδέες,

Τα αριστερά κόµµατα συνήθως ξένες προς την κοινωνική βάση στην και αντιµετώπιζαν δυσκολίες συνεννόησης και
οποίαν ήθελαν να απευθυνθούν, κοµµατικής συσπείρωσης
αρχικά
β) ξεκίνησε από µερικούς διανοούµενους ως αριστερός µεταρρυθµιστικός σύνδεσµος

να προπαγανδίσει πολιτικές θέσεις
Σοβαρότερη από όλες µε στόχο και στη συνέχεια Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
αυτές τις οµάδες ήταν η να ιδρύσει κόµµα
Κοινωνιολογική Εταιρία,
η οποία ισότητα ευκαιριών,
πράγµα που θα µπορούσε να Για να επιτευχθούν αυτοί
Επιζητούσε κοινωνικοποίηση των υλοποιηθεί µε την σταδιακή
για όλα τα µέλη µέσων παραγωγής οι στόχοι έπρεπε να
αναµόρφωση της οικονοµίας οργανωθούν οι εργάτες σε
της κοινωνίας και και
διανοµή των αγαθών τη συνταγµατική µεταβολή επαγγελµατικές ενώσεις και
ανάλογα µε τις ανάγκες να ιδρύσουν κόµµα
του καθενός,
Με αρχηγό τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου

II. Πράγµατι στα µέσα του η αναµόρφωση του πολιτικού συστήµατος και
Βασικές προγραµµατικές δηλώσεις τους ήταν
1910 οι Κοινωνιολόγοι η επιβολή αρχών κοινωνικής δικαιοσύνης
ίδρυσαν
το Λαϊκό Κόµµα Στις δεύτερες εκλογές του 1910 εξελέγησαν 7 υποψήφιοι του κόµµατος, οι οποίοι παρείχαν κριτική
υποστήριξη στους Φιλελεύθερους
36
4. Ο εθνικός διχασµός (1915 – 1922)
α) από την παραίτηση Βενιζέλου ως την Συνθήκη των Σεβρών
∆ΟΜΗ (α) ∆ΟΜΗ (β)
I. Βενιζέλος – Κωνσταντίνος – Αντιπολίτευση I. Αποτελέσµατα
II. Α’ ΠΠ - ∆ιάσταση απόψεων II. Επάνοδος βασιλιά
III. ∆ιχασµός και πόλωση – Κυβέρνηση Θεσσαλονίκης III. Συντακτική εθνοσυνέλευση
IV. Εξάπλωση ∆ιχασµού – Αποµάκρυνση βασιλιά
V. Αποκορύφωµα ∆ιχασµού – ∆ολοφονία Ι. ∆ραγούµη
I. Ήδη από το 1912, µετά τη σαρωτική νίκη του στις εκλογές, Το 1913, τον βασιλιά Γεώργιο Α΄ διαδέχθηκε στο θρόνο ο
ο Βενιζέλος ήταν κυρίαρχος του πολιτικού παιχνιδιού, Κωνσταντίνος, στον οποίον ο Βενιζέλος ένα χρόνο νωρίτερα,
χωρίς ουσιαστική κοινοβουλευτική αντιπολίτευση. παραχώρησε το αξίωµα του αρχιστράτηγου
Μέχρι το 1915 οι δύο ισχυρές προσωπικότητες ∆ΕΝ ήρθαν σε σύγκρουση
http://kaitsas.blogspot.com/ Τα κόµµατα της αντιπολίτευσης
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος αναγνώριζαν στον βασιλιά το Αυτό ενίσχυσε τους εχθρούς της
δικαίωµα να επιβάλλει την δική του κοινοβουλευτικής δηµοκρατίας,

άποψη για την εξωτερική πολιτική, προπάντων ένα κύκλο
παραβλέποντας ότι κάτι τέτοιο ήταν αντιδηµοκρατικών αξιωµατικών
αντισυνταγµατικό.
ΙΙ. Με αφορµή τον Α΄ Π.Π. εκφράστηκαν διαφορετικές απόψεις ως προς την σκοπιµότητα ή µη της συµµετοχής της Ελλάδας στον πόλεµο
οι Φιλελεύθεροι τάσσονταν είχαν διαφορετική εκτίµηση

υπέρ της συµµετοχής στον Ο βασιλιάς και το Θεωρούσαν ανεύθυνη τη θέση των Φιλελευθέρων
πόλεµο στο πλευρό της Γενικό Επιτελείο
Α ντ ά ντ, εκτιµώντας ότι η έκβαση του πολέµου ήταν αβέβαιη και θα µπορούσαν να
επειδή προσδοκούσαν ότι µε νικήσουν οι Κε ν τρι κέ ς ∆ υν ά µ ε ις
αυτόν τον τρόπο ή Ελλάδα θα
είχε εδαφικά οφέλη. ∆εδοµένης της κυριαρχίας της δεν µπορούσε να ζητήσει
Αγγλίας στην Ανατολική Μεσόγειο, συµµετοχή στον πόλεµο στο
ο Κωνσταντίνος και πλευρό των Κεντρικών ∆υνάµεων
παρά τους δεσµούς του µε τη Γερµανία

γι αυτό έλαβε θέση υπέρ της ουδετερότητας της Ελλάδας

. Η εµµονή του Κωνσταντίνου Ο βασιλιάς, ανέπτυξε µυστική διπλωµατία εν αγνοία της
στη θέση αυτή, τον οδήγησε κυβέρνησης, καταφεύγοντας ακόµη και σε παράνοµα µέσα (π.χ.
να δράσει µε τρόπο που παράδοση απόρρητων διπλωµατικών εγγράφων στους
υπέσκαπτε τα θεµέλια του Γερµανούς.)
πολιτικού συστήµατος
Το 1915 προκάλεσε δύο φορές την παραίτηση της κυβέρνησης.
III. Στις εκλογές που προκηρύχθηκαν καθώς θεωρούσαν την

µετά τη δεύτερη παραίτηση του ενέργεια του βασιλιά ως
Βενιζέλου, ∆ΕΝ συµµετείχαν οι παραβίαση του
Φιλελεύθεροι, Συντάγµατος
http://kaitsas.blogspot.com
Εκδηλώσεις βίας και φανατισµού δηµιούργησαν χάσµα ανάµεσα στις δύο παρατάξεις και κυριάρχησε το µίσος.

Όποιος ήταν κατά του κατά της κοινοβουλευτικής Οι Αντιβενιζελικοί έβλεπαν που µάχονταν τον βασιλιά,
πολέµου κινούσε αµέσως δηµοκρατίας, στο πρόσωπο των Βενιζελικών κατέστρεφαν την ενότητα του
την υποψία στους βίαιους πράκτορες της Αντάντ, έθνους,
κατά των εθνικών συµφερόντων
Βενιζελικούς ότι ήταν έθεταν σε κίνδυνο το κράτος
Τα δύο κόµµατα διέφεραν όλο και λιγότερο µεταξύ τους στη πολιτική πρακτική και τη προπαγάνδα,
παράλληλα όµως όλο και περισσότερο ενισχυόταν ο διπολισµός
Στα µέσα του 1916 το Κοινοβούλιο χάθηκε ουσιαστικά από το προσκήνιο

από τον πόλεµο
το κλίµα της εποχής επέτρεψε να οι οποίοι δηµιούργησαν δύο οργανώσεις αντίθετες µεταξύ τους ή
συµµετάσχουν στη διαµάχη και στρατιωτικοί, ανάλογα µε το αν τα συµφέροντα κάθε οµάδας εξυπηρετούνταν την ουδετερότητα
Στις 26 Σεπτεµβρίου 1916 ο Βενιζέλος συγκρότησε δική του
κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη
37
IV. Οι συγκρούσεις πήραν σταδιακά διαστάσεις εµφυλίου πολέµου.

Οι Αντιβενιζελικοί άσκησαν τροµοκρατία στους αντιπάλους ενώ ο Βενιζέλος κήρυξε έκπτωτο τον βασιλιά
ο οποίος υπό την πίεση της Αντάντ εγκατέλειψε τον θρόνο Οι Φιλελεύθεροι ανέλαβαν στην Αθήνα τη διακυβέρνηση και
και τη χώρα. κήρυξαν τη χώρα σε κατάσταση πολιορκίας
Ο εθνικός διχασµός εξαπλώθηκε στο στράτευµα

Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος καθώς ευνοήθηκαν οι αξιωµατικοί της οργάνωσης Εθνική Άµυνα
εις βάρος άλλων.
Η κυβέρνηση παρέτεινε τη θητεία της Βουλής παρά την πίεση

που ασκούσαν τα κόµµατα της αντιπολίτευσης
V. Η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων οδήγησε την Ελλάδα Οι Αντιβενεζελικοί διαφωνούσαν και παρακολουθούσαν µε
στον πόλεµο στο πλευρό της Αντάντ, αποσκοπώντας δυσαρέσκεια τις εξελίξεις, καθώς τάσσονταν
όπως προαναφέρθηκε, στην ικανοποίηση εθνικών υπέρ της διατήρησης των εκτός Ελλάδας ελληνικών πληθυσµών
διεκδικήσεω.ν και
υπέρ της ευκαιριακής προσάρτησης εδαφών χωρίς κίνδυνο
Ο εθνικός διχασµός έφτασε στο αποκορύφωµα του

µε την απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου και τη δολοφονία του Ίωνος ∆ραγούµη το 1920
β) Από τη συνθήκη των Σεβρών έως την ήττα στη Μ. Ασία

∆ΟΜΗ
I.
Η µικρή Ελλάδα των παραµονών των Βαλκανικών πολέµων
Αποτέλεσε τη µεγαλύτερη γίνεται µε την υπογραφή της συνθήκης «η Ελλάδα των δύο
διπλωµατική επιτυχία της Ελλάδας ηπείρων και των πέντε θαλασσών»
Η συνθήκη των Σεβρών και
(10 Αυγούστου 1920) ∆ικαίωσε τη τολµηρή πολιτική του Το όραµα της Μεγάλης Ιδέας φαίνεται να γίνεται απτή
Βενιζέλου. πραγµατικότητα
II. οι Φιλελεύθεροι προκήρυξαν εκλογές για αναθεωρητική εθνοσυνέλευση Η συνασπισµένη αντιπολίτευση, όµως, απροσδόκητα
να νοµιµοποιήσουν τις µέχρι τότε ενέργειές τους και κέρδισε τις εκλογές
µε στόχο
να περιορίσουν τις αρµοδιότητες του βασιλιά.
ο Βενιζέλος έφυγε στο εξωτερικό η νέα κυβέρνηση έκανε δηµοψήφισµα για την
επιστροφή του Κωνσταντίνου στο οποίο η ετυµηγορία
ήταν υπέρ του βασιλιά
δίστασε όµως να αλλάξει την εξωτερική πολιτική και
να επιδιώξει ειρηνική λύση
Το µέτωπο κατέρρευσε, µε αποτέλεσµα την ολοκληρωτική ήττα
III. Στις 25 Ιανουαρίου 1921 η Αναθεωρητική Εθνοσυνέλευση που προέκυψε από τις εκλογές του Νοεµβρίου ανακηρύχθηκε
Συντ α κτ ικ ή ,
καθώς θεωρήθηκε αναγκαίο να αλλάξει εξ ολοκλήρου το Σύνταγµα.
38
5. Το Σοσιαλιστικό κόµµα
∆ΟΜΗ
Ι. Λόγοι ίδρυσης
ΙΙ. Βασικές θέσεις ΣΕΚΕ - ΚΚΕ
I. Οι υψηλοί δείκτες ανεργίας οδήγησαν σε έντονη πολιτικοποίησή τους, κατά τη δεύτερη δεκαετία
και του 20ου αιώνα.
οι άθλιες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης των εργατών
Οι συνθήκες έδιναν την εντύπωση ότι οι πλούσιοι γίνονταν πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι
II. δηµοκρατία
παροχή εκλογικού δικαιώµατος στις
Βασικές θέσεις του προγράµµατός του ήταν γυναίκες
αναλογικό εκλογικό σύστηµα
εθνικοποίηση των µεγάλων
πλουτοπαραγωγικών πηγών
Το 1918
ιδρύθηκε το ζητούσε ειρήνη, χωρίς προσάρτηση εδαφών, βασισµένη
Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόµµα στο δικαίωµα αυτοδιάθεσης των λαών
(Σ.Ε.Κ.Ε) Σχετικά µε την εξωτερική πολιτική
από συνέδριο σοσιαλιστών Τα προβλήµατα που αφορούσαν διαµφισβητούµενα
εδάφη, θα λύνονταν µε δηµοψηφίσµατα

Το Σ.Ε.Κ.Ε ήταν το πιο αυστηρά οργανωµένο κόµµα
Έως το 1919 ήταν υπέρ της κοινοβουλευτικής δηµοκρατίας. Σταδιακά αποµακρύνθηκε από αυτή,
υιοθετώντας την αρχή της δικτατορίας του προλεταριάτου
Το 1924
µετονοµάστηκε σε
Κοµουνιστικό Κόµµα Ελλάδος
(Κ.Κ.Ε)
39
39
ΙΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α
(1821-1930)
40
ο
Πρόσφυγες στην Ελλάδα κατά τον 19 αι.
∆ΟΜΗ
Ι. Οι χώροι προέλευσης των µεταναστευτικών ρευµάτων
ΙΙ. Η σηµασία των µεταναστευτικών ρευµάτων
I. Στη διάρκεια της επανάστασης του 1821 σηµειώθηκαν µετακινήσεις ελληνικών πληθυσµών
από διάφορα µέρη της Οι οµαδικές αυτές µεταναστεύσεις µπορεί να
προς την επαναστατηµένη Ελλάδα
Οθωµανικής Αυτοκρατορίας θεωρηθούν αφετηρία του προσφυγικού ζητήµατος
ΑΙΤΙΕΣ
Τη µικρασιατική µετανάστευση προκάλεσε το κλίµα ανασφάλειας και φόβου
που επικράτησε εκεί µετά τις τροµοκρατικές ενέργειες των Τούρκων, που είχαν
η Μικρά Ασία σκοπό να προλάβουν εξεγέρσεις των Ελλήνων κατοίκων, όσο καιρό διαρκούσε η
επανάσταση στη κυρίως Ελλάδα.
Τους χώρους προέλευσης ∆εν εντάσσονταν όµως οι ενέργειες αυτές σ’ ένα γενικότερο σχέδιο εκρίζωσης
των µεταναστευτικών του ελληνικού στοιχείου όπως συνέβη κατά την περίοδο 1914 -1922
ρευµάτων αποτελούσαν Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
ο ελλαδικός ηπειρωτικός χώρος Το προσφυγικό ρεύµα από την ηπειρωτική χώρα και το Αιγαίο
και ήταν συνέπεια της αποτυχίας του απελευθερωτικού κινήµατος
τα νησιά του Αιγαίου στις περιοχές αυτές
II. Για τις προσφυγικές αυτές µετακινήσεις οι ιστορικές πηγές είναι πολύ περιορισµένες, γιατί οι ιστοριογράφοι και οι περιηγητές της
εποχής ασχολήθηκαν κυρίως µε τα πολιτικά κι στρατιωτικά γεγονότα του Αγώνα
∆ιαµόρφωσαν τον δηµογραφικό Έτσι,
Η σηµασία τους όµως χάρτη της ανεξαρτησίας της Ελλάδας η διαδικασία συγκέντρωσης βοήθησε στη συγκρότηση
ήταν πολύπλευρη για την και συγχώνευσης των ελλη- του νέου ελληνικού κράτους
ιστορία του τόπου: και νικών πληθυσµών
σε αντίθεση µε το
Συνετέλεσαν στη γνωριµία και την γεωγραφικό κατακερµατισµό τους
πνευµατική αλληλεπίδραση των στα χρόνια της Τουρκοκρατίας,
Ελλήνων µεταξύ τους
Πρόσφυγες στην Ελλάδα κατά τον 20ο αιώνα

∆ΟΜΗ
I. Πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και την Αν. Θράκη
II. Πρόσφυγες από την Αν. Ρωµυλία και τη Ρουµανία
III. Πρόσφυγες από άλλες περιοχές
ο
I. Ο αριθµός των προσφύγων οι οποίοι κατέφυγαν στην Ελλάδα κατά τον 19 αιώνα δεν ήταν πολύ µεγάλος.
Αντίθετα ΑΙΤΙΕΣ
τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. τα κύµατα των Αιτία ήταν οι πολεµικές συγκρούσεις και η εχθρότητα µεταξύ των κρατών της
προσφύγων που έφταναν στην Ελλάδα ήταν Βαλκανικής Χερσονήσου, ως συνέπεια του γενικότερου ανταγωνισµού στη
συχνότερα και πολυαριθµότερα περιοχή.
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος Ανάγκασε την ελληνική πολιτεία
Ο µεγάλος αριθµός των προσφύγων
Αποκορύφωµα στην όλη κίνηση των πληθυσµών να λάβει συστηµατικότερα µέτρα
και για την περίθαλψη και
αποτέλεσε ο ξεριζωµός του Ελληνισµού της
Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης ο οριστικός χαρακτήρας που πήρε η την αποκατάσταση τους
το 1922 εκδίωξη από τις πατρογονικές εστίες στη νέα πατρίδα
ΙΙ. Οι πρώτοι Έλληνες που πέρασαν µαζικά τα σύνορα τον 20ο αι. ήταν ΑΙΤΙΕΣ
ήταν συνέπεια των βιαιοπραγιών των Βουλγάρων εξαιτίας
κάτοικοι της Ανατολικής Ρωµυλίας, περιοχής της Βουλγαρίας µε του ανταγωνισµού Ελλάδας –Βουλγαρίας για επικράτηση
σηµαντικό ελληνικό πληθυσµό. στην υπό οθωµανική κυριαρχία Μακεδονία (Μακεδονικός
Η αναγκαστική µετανάστευση στην Ελλάδα το 1906 Αγώνας)
ΑΙΤΙΕΣ
Λόγω της έξαρσης που γνώριζε την ίδια εποχή το Κουτσοβλάχικο
Τον ίδιο χρόνο Έλληνες κάτοικοι της Ρουµανίας απελάθηκαν
ζήτηµα, το οποίο επηρέαζε τις σχέσεις Ελλάδας -Ρουµανίας
III. Μετά την υπογραφή της συνθήκης του Βουκουρεστίου τον Αύγουστο του 1913, µε την οποίαν τερµατίζονταν οι Βαλκανικοί πόλεµοι
ΑΠΟ
τη Βουλγαρία
καθώς και ΑΠΟ
τη ∆υτική Θράκη
που είχαν
και έφθασαν στην Ελλάδα.
κατακυρωθεί
Έλληνες το τµήµα της
στη Βουλγαρία
Αν.Μακεδονίας
καθώς και ΑΠΟ http://kaitsas.blogspot.com
περιοχές που είχαν παραχωρηθεί
στη Σερβία
Από
τη Ρωσία την εποχή αυτή έφτασε και το πρώτο µεταναστευτικό ρεύµα
ΑΙΤΙΕΣ
µε την αναγγελία της προσάρτησης της
εύφορης Μακεδονίας άρχισαν να
της περιοχής µεταναστεύουν στην Το µεταναστευτικό ρεύµα
Έλληνες του Καυκάσου Ελλάδα αναχαιτίστηκε µε επέµβαση
µε την ελπίδα ότι θα τους παραχωρούσαν της ελληνικής κυβέρνησης
γη. Κάποιοι από αυτούς κατόρθωσαν να
εγκατασταθούν στη Κεντρική Μακεδονία
42
Α. Προσφυγικά ρεύµατα κατά την περίοδο 1914 -1922

43
1. Ο διωγµός του 1914 (ο πρώτος διωγµός)

∆ΟΜΗ
Ι. Η ελληνική παρουσία στη Μ. Ασία
ΙΙ. Αίτια επιδείνωσης των ελληνοτούρκικων σχέσεων - Εκδιώξεις
ΙΙΙ. Η αντίδραση της ελληνικής πλευράς
ΙV Μορφές καταπίεσης
V. Συνέπειες του διωγµού
Ι. Η ελληνική παρουσία στη Μικρά Ασία υπήρξε µακραίωνη. Οι πυκνοί κατά την αρχαιότητα και τους βυζαντινούς χρόνους
αραίωσαν αισθητά µετά τον 12 αι. κυρίως λόγω των µαζικών εξισλαµισµών.
ελληνικοί ΌΜΩΣ
πληθυσµοί κατά τον 18ο και19ο αι. εκτός από την αύξηση του ελληνικού πληθυσµού
ενισχύθηκαν και πάλι Την περίοδο οικονοµική άνοδος των Ελλήνων
µε µετανάστες από τον αυτή,
κυρίως ελλαδικό χώρο. σηµειώθηκε πνευµατική άνθιση
και Σε περιοχές µε πυκνό ελληνικό πληθυσµό
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος κοινότητες
αξιόλογη κοινοτική και σύλλογοι
εκπαιδευτική οργάνωση ιδρύθηκαν σχολεία και
ευαγή ιδρύµατα
µε µεγάλη ακτινοβολία
ΙΙ. Ο τουρκικός εθνικισµός συνέβαλλε στην εχθρική αντιµετώπιση των

µειονοτήτων που ζούσαν στην Οθωµανική Αυτοκρατορία. Στο
Η εθνική αφύπνιση των Τούρκων που είχε ξεκινήσει από στόχαστρο βρέθηκαν κυρίως
τα τέλη του 19ου αι. ενισχύθηκε µετά την εδαφική συρρίκνωση οι Έλληνες
της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. και καθώς είχαν συγκεντρώσει στα χέρια τους το
οι Αρµένιοι µεγαλύτερο µέρος του εµπορίου και της βιοµηχανίας
της χώρας
Η εκκρεµότητα επίσης στο ζήτηµα της κατακύρωσης των
επιδείνωσε τις σχέσεις Ελλάδας - Τουρκίας
νησιών του Ανατολικού Αιγαίου στην Ελλάδα
Τους πρώτους µήνες του 1914 έγιναν αθρόες µεταναστεύσεις Αυτό έδωσε το πρόσχηµα στη τούρκικη κυβέρνηση, σε
Σερβίας συνδυασµό µε την επικείµενη είσοδο της Τουρκίας στον Α΄ΠΠ
Μουσουλµάνων της Βουλγαρίας προς τη Μικρά Ασία να εκδιώξει τους Έλληνες.
Ελλάδας Πρώτα θύµατα υπήρξαν οι Έλληνες της Ανατολικής Θράκης,
οι οποίες υποκινήθηκαν σε γενικές γραµµές από την οι οποίοι εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους στις αρχές του 1914
τούρκικη κυβέρνηση
επεκτάθηκαν οι διωγµοί και στη ∆υτική Μικρά Ασία.
Το Μάιο του 1914, µε το πρόσχηµα της εκκένωσης της περιοχής Όλη η επιχείρηση έγινε µε την καθοδήγηση των Γερµανών,
απέναντι από τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου για συµµάχων των Τούρκων. Η εκκένωση µεθοδεύτηκε πρώτα µε
στρατιωτικούς λόγους, ανθελληνική εκστρατεία του τούρκικου τύπου και καταπίεση των
Ελλήνων για να εξαναγκαστούν σε «εκούσια» µετανάστευση. Σε
πολλές περιπτώσεις διαπράχθηκαν λεηλασίες και δολοφονίες σε
βάρος των Ελλήνων.
III. κήρυξε την ορθόδοξη εκκλησία σε διωγµό

Το Οικουµενικό Πατριαρχείο και http://kaitsas.blogspot.com
ανέστειλε τη λειτουργία των εκκλησιών και των σχολείων
Ανέλαβε διπλωµατικές ενέργειες , προκειµένου να αρχίσουν διαπραγµατεύσεις για εθελούσια ανταλλαγή

Ελλήνων ορθόδοξων της Τουρκίας και Μουσουλµάνων της Ελλάδας.
Η Ελλάδα αντέδρασε και
Ιδρύθηκε τον Ιούνιο µια Μικτή Επιτροπή που θα ρύθµιζε τα σχετικά µε την ανταλλαγή, όµως αυτή δεν
λειτούργησε, λόγω της εισόδου της Τουρκίας στον Α΄ΠΠ, τον Οκτώβριο του 1914.
44
IV. θεσπίστηκαν έκτακτες επιβαρύνσεις και επιτάξεις ειδών για τις ανάγκες του πολέµου
τέθηκαν εµπόδια στις εµπορικές δραστηριότητές τους

Οι καταπιέσεις που υπέστησαν πληθυσµοί χωριών ή και ευρύτερων περιοχών µετατοπίστηκαν από τις ακτές προς το
οι Έλληνες πήραν τις εξής µορφές: εσωτερικό της Μικράς Ασίας
οι άνδρες άνω των 45 ετών που δεν στρατεύονταν

Εκεί πολλοί πέθαναν από κακουχίες, πείνα και αρρώστιες.
επάνδρωσαν τα Όσοι είχαν ηλικία 20-45 ετών µπορούσαν αρχικά να εξαγοράσουν τη
τάγµατα εργασίας στρατιωτική τους θητεία. Όσοι δεν πλήρωσαν χαρακτηρίστηκαν
λιποτάκτες. Μετά την κατάργηση της δυνατότητας εξαγοράς της θητείας
σηµειώθηκαν χιλιάδες λιποταξίες και όσοι συνελήφθησαν εκτελέστηκαν
V. Οι ενέργειες των Τούρκων προκάλεσαν µεγάλο κύµα φυγής προς την Ελλάδα. Σερβία
Βουλγαρία
Στα σπίτια που εγκατέλειψαν οι Έλληνες, οι τούρκικες αρχές εγκατέστησαν Μουσουλµάνους µετανάστες από την Αλβανία και
Ελλάδα
Οι διώξεις και οι εκτοπίσεις του ελληνικού στοιχείου συνεχίστηκαν, µε µικρότερη όµως ένταση, και κατά τα επόµενα χρόνια, µέχρι το
τέλος του πολέµου , το 1918, και επεκτάθηκαν και σε άλλες περιοχές (Μαρµαράς, Πόντος, κ.α.)
Οι πρόσφυγες που έφθασαν στην Ελλάδα το διάστηµα αυτό ανήλθαν σε πολλές χιλιάδες.
45
2. Άλλα προσφυγικά ρεύµατα

∆ΟΜΗ
I. 1916 Από Ανατ. Μακεδονία
II. 1919 Από Βουλγαρία
III 1919-21 Από Β. Ήπειρο, Ρουµανία, Μ. Ασία, ∆ωδεκάνησα
IV. Περιοχές εγκατάστασης
I.
Παράλληλα µε την άφιξη προσφύγων ΑΠΟ την Τουρκία, πρόσφυγες ήλθαν
την οποίαν είχαν καταλάβει οι Βούλγαροι ως σύµµαχοι των Γερµανών. Μετά
τη λήξη των εχθροπραξιών το 1918, αυτοί επέστρεψαν στις εστίες τους και η
το 1916 από την Ανατολική Μακεδονία
«Υπηρεσία Ανοικοδοµήσεως Ανατολικής Μακεδονίας» µερίµνησε για την
επανεγκατάστασή τους
II.
Το Νοέµβριο υπογράφηκε η την παραχώρηση της ∆υτικής Θράκης από τη Βουλγαρία στην Ελλάδα
του 1919 συνθήκη του Νεϊγύ,
που προέβλεπε Στη Συνθήκη ήταν συνηµµένο το
«Σύµφωνο περί αµοιβαίας
µεταναστεύσεως µεταξύ Ελλάδος Με βάση αυτό από την Ελλάδα 50.000 Βούλγαροι
και Βουλγαρίας» αναχώρησαν και
από τη Βουλγαρία 30.000 Έλληνες
(περίπου 20.000 ακόµη Έλληνες
είχαν µεταναστεύσει πριν από την
υπογραφή της συνθήκης)
III. Λόγω της Ρώσικης Επανάστασης και µεγάλο µέρος των κατέφυγε στα λιµάνια της Μαύρης Θάλασσας και
της κατάληψης ρώσικων επαρχιών από εκεί διαπεραιώθηκε στην Ελλάδα.
από Τούρκους Ελλήνων της Ρωσίας Τους Έλληνες ακολούθησαν Αρµένιοι και Ρώσοι
Την περίοδο
1919 - 1921 τη Βόρειο Ήπειρο (κυρίως το 1914)
τη Ρουµανία (το 1919 από περιοχές που αποτέλεσαν πεδίο πολεµικών
συγκρούσεων)
Έλληνες πρόσφυγες ήλθαν επίσης την υπό ιταλική κατοχή νοτιοδυτική Μικρά Ασία (1919)
κατά το διάστηµα αυτό ΑΠΟ το Αϊδίνιο και το εσωτερικό της Μικράς Ασίας (1919)
καθώς και από
τα ιταλοκρατούµενα ∆ωδεκάνησα (κατά διαστήµατα από το 1912 και εξής)
IV. Συνολικά µέχρι είχαν καταφύγει ΣΤΗΝ Ελλάδα περίπου 800.000 πρόσφυγες. Αυτοί, είτε έφθασαν µόνοι τους, είτε µεταφέρθηκαν
και το 1920 µε φροντίδα και µέσα που διατέθηκαν για το σκοπό αυτό από το κράτος (ζώα, οχήµατα, αµαξοστοιχίες, πλοία)
στην Αθήνα
τον Πειραιά
Μεγάλος αριθµός προσφύγων συγκεντρώθηκε τη Θεσσαλονίκη και γενικότερα τη Μακεδονία
και (Λέσβος
στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου Χίος
http://kaitsas.blogspot.com Σάµος)
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος στη Κρήτη (Ηράκλειο, Χανιά)
το Βόλο
Μικρότερος αριθµός κατευθύνθηκε την Πάτρα
την Καλαµάτα και
τα νησιά του Αργοσαρωνικού
3. Η περίθαλψη (1914-1921)
∆ΟΜΗ
Ι. Η περίθαλψη έργο εθελοντών
ΙΙ. 1914 Οργανισµός
ΙΙΙ. 1916-17 «Ανώτατη ∆ιεύθυνση Περιθάλψεως».
ΙV. 1917 Υπουργείο Περιθάλψεως. ∆ιεύρυνση των επωφελούµενων
V. 1917–21 Μορφές περίθαλψης
. I. τη διανοµή τροφίµων και ιµατισµού

Στην αρχή Καταρτίστηκαν επιτροπές από το και
η περίθαλψη των προσφύγων Υπουργείο Εσωτερικών µε έργο την παροχή στοιχειώδους οικονοµικής βοήθειας
ήταν ως επί το πλείστον
έργο εθελοντών Τα έσοδα προέρχονταν από εράνους, δωρεές και µικρή κρατική επιχορήγηση
ΙΙ. την άµεση περίθαλψη

Με σκοπό και στη συνέχεια
την εγκατάσταση των προσφύγων σε εγκαταλελειµµένα τούρκικα και
Τον Ιούλιο του 1914 βουλγάρικα χωριά της κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας
ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη
ο Οργανισµός, συσσίτιο
µέχρι οι πρόσφυγες να βρουν εργασία ή να
Παρεχόταν προσωρινή στέγη
αποκτήσουν γεωργικό κλήρο
ιατρική περίθαλψη
ΙΙΙ. Κατά την περίοδο

του Εθνικού ∆ιχασµού
(1916 -1917) http://kaitsas.blogspot.com
η κυβέρνηση Βενιζέλου
ίδρυσε στη Θεσσαλονίκη την Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
«Ανώτατη ∆ιεύθυνση
Περιθάλψεως».
ΙV. Τον Ιούλιο του 1917

(είχε επικραρτήσει ο Βενιζέλος
και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Για πρώτη φορά και για τις οικογένειες των εφέδρων που βρίσκονταν στο µέτωπο
είχε εγκαταλήψει την Ελλάδα)
θεσµοθετήθηκε η περίθαλψη
ιδρύθηκε το και για τις οικογένειες των θυµάτων του πολέµου
Υπουργείο Περιθάλψεως.
V. ∆ιανοµή χρηµατικού βοηθήµατος. Ιδιαίτερο επίδοµα δινόταν σε ιερείς,

δασκάλους και επιµελείς µαθητές
Μολονότι η Ελλάδα
βρισκόταν σε πολεµική
αναµέτρηση (Α΄ΠΠ) και οι ∆ιανοµή συσσιτίου. Οργανώθηκαν καθηµερινά συσσίτια από το
οικονοµικές συνθήκες ήταν κράτος ή το Πατριωτικό Ίδρυµα σε συνοικίες των
αντίξοες, η φροντίδα για πόλεων όπου ήταν συγκεντρωµένοι πολλοί πρόσφυγες
τους πρόσφυγες ήταν
περισσότερο οργανωµένη Παροχή ιατρικής περίθαλψης. ∆ιορίστηκαν γιατροί, φαρµακοποιοί και
µαίες αποκλειστικά για τους πρόσφυγες
Η µέριµνα για
από το 1917 έως το 1921.
τους πρόσφυγες Παροχή ενδυµάτων και κλινοσκεπασµάτων
περιελάµβανε
Σύµφωνα µε στοιχεία των
υπηρεσιών του Υπουργείου Χορήγηση φαρµάκων και νοσηλεία σε νοσοκοµεία, δηµόσια ή ειδικά
Περιθάλψεως, δέχτηκαν διαµορφωµένα για την περίθαλψη των προσφύγων
περίθαλψη κατά διαστήµατα
περίπου 450.000 πρόσφυγες Στέγαση σε προσωρινά καταλύµατα, (σκηνές ή παραπήγµατα, σε
δηµόσια και σε επιταγµένα ή µισθωµένα ιδιωτικά κτίρια
Βοήθεια για εύρεση εργασίας

∆ωρεάν µετακίνηση, οµαδική ή ατοµική, για εύρεση στέγης και εργασίας
ή για επιστροφή στις περιοχές της προηγούµενης εγκατάστασης
4. Η παλιννόστηση
∆ΟΜΗ
Ι. Η παλιννόστηση
Ι.
Τον Οκτώβριο του 1918 συστάθηκε στη Κωνσταντινούπολη Πατριαρχική Επιτροπή, µε σκοπό
την οργάνωση του επαναπατρισµού των εκτοπισµένων, µε τη βοήθεια του
Πατριαρχείου και της ελληνικής κυβέρνησης.
Η παλιννόστηση έγινε τµηµατικά, µε τη µέριµνα του Υπουργείου Περίθαλψης, και
επιτράπηκε αρχικά να επιστρέψουν οι ευπορότεροι και οι πρόσφυγες οι
προερχόµενοι από ορισµένες µόνο περιοχές της ∆υτικής Μικράς Ασίας
Η επιστροφή των προσφύγων Τον Μάϊο του 1919, µετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σµύρνη, οι περισσότεροι
στη Μικρά Ασία ξεκίνησε τους επέστρεψαν στις εστίες τους
τελευταίους µήνες του 1918 µετά http://kaitsas.blogspot.com
τον τερµατισµό του πολέµου για Μέχρι το τέλος του 1920 η πλειονότητα των προσφύγων είχε επιστρέψει στη
την Τουρκία ήταν άσχηµες καθώς πολλά σπίτια, σχολεία, εκκλησίες
Μικρά Ασία Οι συνθήκες που βρήκαν είχαν µερικώς ή εντελώς καταστραφεί.
και στην στην πατρίδα τους
Αν. Θράκη. Επίσης σε κάποιες περιοχές, σε σπίτια Ελλήνων είχαν
εγκατασταθεί Μουσουλµάνοι πρόσφυγες από τις
βαλκανικές χώρες
Στα πλαίσια της Ύπατης ιδρύθηκε η «Υπηρεσία Παλιννόστησης και Περίθαλψης»,

Αρµοστείας Σµύρνης η οποία βοηθούσε όσους επέστρεφαν να αποκατασταθούν
στα σπίτια τους και τις ασχολίες τους
Οι ειρηνικές όµως µέρες ∆ΕΝ κράτησαν πολύ.
Λίγους µήνες αργότερα, τον Αύγουστο του 1922, θα έπαιρναν πάλι το δρόµο της προσφυγιάς
48
Β. Μικρασιατική καταστροφή
49
1. Η έξοδος
∆ΟΜΗ
I. Από την αποβίβαση στην ήττα
II. Πρόσφυγες πριν και µετά την καταστροφή της Σµύρνης
I. Ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Σµύρνη στις 15 Μαΐου 1919. Σύντοµα η ελληνική παρουσία
επεκτάθηκε και σε άλλες περιοχές γύρω από την κατεχόµενη ζώνη.
Τον Ιούλιο του 1920 η περιοχή της Σµύρνης θα βρισκόταν υπό ελληνική διοίκηση και κατοχή
υπογράφηκε για πέντε χρόνια.
η Συνθήκη των Σεβρών,
Οι εθνικές βλέψεις που µεταξύ άλλων όριζε ότι Ύστερα από την περίοδο αυτή θα µπορούσαν οι κάτοικοι µε δηµοψήφισµα
των Ελλήνων της να αποφασίσουν την προσάρτηση της περιοχής την Ελλάδα.
Μικράς Ασίας Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
φάνηκε ότι γίνονταν Το κόµµα των Φιλελευθέρων ηττήθηκε στις εκλογές
πραγµατικότητα. και
ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επέστρεψε στην Ελλάδα.
!
Το Νοέµβριο Αυτό έδωσε την αφορµή στους Συµµάχους να εκφράσουν
του ίδιου χρόνου καθαρότερα την αλλαγή της στάσης τους απέναντι στην Ελλάδα
(1920)
Συγχρόνως το εθνικό κίνηµα των Τούρκων µε επικεφαλής τον Μουσταφά Κεµάλ
γινόταν διαρκώς ισχυρότερο τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό της
Τουρκίας.
Ο µικρασιατικός πόλεµος έληξε τον Αύγουστο του 1922 µε ήττα και υποχώρηση του ελληνικού στρατού.
Χιλιάδες πρόσφυγες, ακολουθώντας το στρατό, άρχισαν να φτάνουν στην Ελλάδα.
ΙΙ. Ήδη, ελληνικοί πληθυσµοί (Πόντου

είχαν εγκαταλείψει τα σπίτια τους και είχαν καταφύγει στη
ΠΡΙΝ από τον της Μικράς Ασίας Κιλικίας
Σµύρνη ή την Ελλάδα.
Αύγουστο του 1922 Καππαδοκίας)
τα Βούρλα
σειρά είχαν το Αϊβαλί και
τα Μοσχονήσια.
ΜΕΤΑ την ∆ιώξεις σηµειώθηκαν και στη Βορειοδυτική Μικρά Ασία (Προποντίδα και αλλού).
καταστροφή της
Σµύρνης Αιχµάλωτοι στρατιώτες και ντόπιοι άνδρες 18 - 45 ετών συγκεντρώθηκαν σε στρατόπεδα και σχηµατίστηκαν
πορείες αιχµαλώτων και οµήρων προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Πολλοί πέθαναν από κακουχίες και
ασιτία.
Στους κατοίκους της Ανατολικής Θράκης δόθηκε προθεσµία ενός µήνα για να εκκενώσουν την περιοχή. Με
αυτόν το τρόπο είχαν τη δυνατότητα να πάρουν µαζί τους όσα µπορούσαν να µεταφέρουν από την κινητή
περιουσία τους.
Οι Έλληνες της Χερσονήσου της Καλλίπολης έφυγαν αργότερα.
Έφθασαν στην Ελλάδα περίπου 900.000 πρόσφυγες (ανάµεσά τους και 50.000 Αρµένιοι).
Συνολικά το Περίπου 200.000 χιλιάδες Έλληνες παρέµειναν στην Καππαδοκία και γενικότερα στη Κεντρική και Νότια
φθινόπωρο του 1922 Μικρά Ασία. Αυτοί µεταφέρθηκαν στην Ελλάδα το 1924 και το 1925 µε τη φροντίδα της Μικτής Επιτροπής.
Ένα τµήµα των ελλήνων του Πόντου κατέφυγε στη Ρωσία.

50
2. Το πρώτο διάστηµα
∆ΟΜΗ
I. Τα πρώτα προβλήµατα των προσφύγων
II. α) Αντιµετώπιση των προβληµάτων
β) Αντιµετώπιση του προβλήµατος της στέγασης
ΙΙΙ. Η αντίδραση των προσφύγων
I. Οι πρώτες απογραφές των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα ∆ΕΝ αποδίδουν την πραγµατικότητα.
την υψηλή θνησιµότητα των πρώτων χρόνων λόγω
Ο αριθµός πρέπει να ήταν πολύ των άθλιων συνθηκών διαβίωσης και των επιδηµιών Στην απογραφή του 1928 καταγράφηκαν
µεγαλύτερος αν υπολογίσουµε 1. 220.000 πρόσφυγες
το µειωµένο αριθµό γεννήσεων και
τη µετανάστευση πολλών προσφύγων σε άλλες χώρες.
Σύµφωνα µε τα στοιχεία της
Οι αρρώστιες κατέβαλλαν τους πρόσφυγες Ο τύφος, Κοινωνίας των Εθνών,
ταλαιπωρηµένοι η γρίπη, ένας σηµαντικός αριθµός
που ήταν πρόχειρα στεγασµένοι η φυµατίωση (κυρίως στις πόλεις), τους θέριζαν. προσφύγων πέθαναν µέσα
και και σε ένα χρόνο από την άφιξή
υποσιτίζονταν η ελονοσία (κυρίως στην ύπαιθρο) τους στην Ελλάδα.
συγγενών και φίλων

Eκτός από τις αρρώστιες, οι πρόσφυγες ήταν και της πατρογονικής γής http://kaitsas.blogspot.com
ψυχικά τραυµατισµένοι από την απώλεια και
του ευρύτερου κοινωνικού χώρου όπου είχαν ζήσει
II. α)
" Στην αρχή το κράτος αντιµετώπισε µε τα µέσα που διέθετε διατροφή ∆ιενεργήθηκαν έρανοι,
τις πρώτες στοιχειώδεις και πιεστικές ανάγκες των προσφύγων: προσωρινή στέγαση οργανώθηκαν πρόχειρα συσσίτια
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος ιατρική περίθαλψη και
" Κινητοποιήθηκαν επίσης ιδιώτες, ατοµικά ή οργανωµένα έγινε προσπάθεια για
καθηµερινή διανοµή ψωµιού
" Αποφασιστική, ιδιαίτερα για την ιατρική περίθαλψη υπήρξε η δραστηριοποίηση στην Ελλάδα παροχή ρουχισµού και άλλων
και την παροχή φαρµάκων ξένων φιλανθρωπικών οργανώσεων ειδών πρώτης ανάγκης
β)
ανέλαβε το Υπουργείο Περιθάλψεως που ενισχύθηκε µε έκτακτο προσωπικό.
Στη συνέχεια το Ταµείο Περιθάλψεως Προσφύγων (ιδρύθηκε το Νοέµβριο του 1922) ανήγειρε
ξύλινα παραπήγµατα για τη στέγαση των προσφύγων
Πλήθος ξεπρόβαλαν οι αυτοσχέδιες κατασκευές που χρησίµευαν ως προσωρινά καταλύµατα
(καλύβες, παράγκες, σκηνές) γύρω από τις πόλεις, σε πλατείες ή στα κενά οικόπεδα των πόλεων
Με την άφιξη των προσφύγων το
σχολεία
έργο της προσωρινής στέγασης Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος εκκλησίες και τζαµιά
θέατρα
∆εν έµεινε χώρος στεγασµένος που να µην χρησιµοποιήθηκε:
δηµόσια κτίρια
αποθήκες
υπόγεια
Επιτάχθηκαν τα άδεια σπίτια σε όλη την Επικράτεια
Καταλήφθηκαν ακόµη και κατοικούµενοι χώροι, οι ένοικοι των οποίων µοιράστηκαν την
κατοικία τους µε τους πρόσφυγες
III.
Το πρώτο διάστηµα, οι περισσότεροι πρόσφυγες ανέχονταν τις αντίξοες συνθήκες διαβίωσης, θεωρώντας προσωρινή την
παραµονή τους στην Ελλάδα. Πίστευαν ότι δεν θα αργήσει η µέρα της επιστροφής. Η αίσθηση αυτής της
προσωρινότητας καθυστερούσε , σε συνδυασµό µε άλλους παράγοντες, τη κοινωνική και οικονοµική τους
ένταξη και την ταύτισή τους µε τον γηγενή πληθυσµό
άρχισαν να συνειδητοποιούν ότι το όνειρο της επιστροφής ∆ΕΝ επρόκειτο να

πραγµατοποιηθεί
Μετά την υπογραφή της η βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους
Οι πρόσφυγες
Σύµβασης της Λοζάνης Στόχος τους τώρα έγινε και
η ενσωµάτωση στη νέα πατρίδα
51
3. Η σύµβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή πληθυσµών
∆ΟΜΗ
Ι. Η Σύµβαση ανταλλαγής
ΙΙ. Η αντίδραση των προσφύγων
ΙΙΙ. Ίδρυση Μεικτής Επιτροπής Ανταλλαγής
Στις 24 Ιουλίου 1923

υπογράφηκε η Προβλεπόταν η υποχρεωτική των ελλήνων ορθόδοξων κατοίκων της Τουρκίας
Συνθήκη Ειρήνης ανταλλαγή µεταξύ και
της Λοζάνης. των Μουσουλµάνων κατοίκων της Ελλάδας
Ι. Αυτή θα ίσχυε τόσο γι’ αυτούς που παρέµειναν στις πατρίδες τους
όσο και για εκείνους που είχαν ήδη καταφύγει στην οµόθρησκη χώρα
ρύθµιζε την
ανταλλαγή Μάλιστα η ανταλλαγή ίσχυσε αναδροµικά για όλες τις µετακινήσεις που έγιναν από τη
πληθυσµών µέρα που κηρύχθηκε ο Α΄ Βαλκανικός πόλεµος (18 0κτωβρίου 1912)
µεταξύ
Ελλάδας- Κων/πολης
Τουρκίας.
οι έλληνες ορθόδοξοι της Ίµβρου και
Από την ανταλλαγή αυτή εξαιρέθηκαν Τενέδου
οι Μουσουλµάνοι της ∆υτικής Θράκης
θα απέβαλλαν την παλιά ιθαγένεια και θα αποκτούσαν την

ιθαγένεια της χώρας στην οποίαν εγκαθίσταντο
Έξι µήνες πριν
στις 30 Ιανουαρίου 1923 είχαν δικαίωµα να µεταφέρουν την κινητή περιουσία τους
είχε υπογραφεί η
Οι ανταλλάξιµοι σύµφωνα
ελληνοτούρκικη Σύµβαση είχαν δικαίωµα να πάρουν από το κράτος στο οποίο µετανάστευαν
µε την σύµβαση ανταλλαγής
η οποία ως αποζηµίωση περιουσία ίσης αξίας µε την ακίνητη περιουσία
που εγκατέλειπαν φεύγοντας
θα διευκολύνονταν στη µετακίνησή τους από τη Μικτή Επιτροπή

Ανταλλαγής
Η συµφωνία αυτή για ανταλλαγή Καθιέρωνε για ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ τη µαζική µετακίνηση πληθυσµών
των πληθυσµών διέφερε από τις και
προηγούµενες. είχε υποχρεωτικό χαρακτήρα ΕΝΩ οι µέχρι τότε συµφωνίες
προέβλεπαν εθελοντική µετανάστευση
κατοίκων κάποιων επίµαχων περιοχών.
Οι πρόσφυγες που βρίσκονταν στην Ελλάδα αντέδρασαν έντονα. Σε όλες της πόλεις της
Ελλάδας συγκρότησαν συλλαλητήρια, διατρανώνοντας την απόφασή τους να εµποδίσουν
την εφαρµογή της.
Η πραγµατικότητα όµως, όπως είχε διαµορφωθεί µετά την έξοδο χιλιάδων Ελλήνων από έµειναν µε την
τις πατρογονικές εστίες τους και την άρνηση της Τουρκίας να δεχτεί την επιστροφή τους,
πικρία ότι τα
ΙΙ. Όταν έγινε γνωστή ανάγκασε την ελληνική αντιπροσωπεία να συµφωνήσει. δίκαια και τα
η υπογραφή της Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
συµφέροντά τους
Σύµβασης διασφάλιση και αναγνώριση των συνόρων τους θυσιάστηκαν στο
και βωµό των
οι όροι της Εξάλλου η υπογραφή της Σύµβασης επίτευξη οµοιογένειας συµφερόντων του
υποβοηθούσε τις βλέψεις των ηγετών των και ελληνικού κράτους.
δ ύο χωρών (Βενιζέλου και Κεµάλ) για την απρόσκοπτη ενασχόληση µε την εσωτερική
µεταρρύθµιση και ανάπτυξη
Σύµφωνη ήταν και η Κοινωνία των Εθνών
ΙΙΙ. Με βάση το άρθρο 11 της Σύµβασης της Λοζάνης ιδρύθηκε η
Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής (4 Έλληνες µε αρµοδιότητα τον καθορισµό του τρόπου

Την αποτελούσαν 11 µέλη 4 Τούρκοι και µετανάστευσης των πληθυσµών και της
µε έδρα την 3 µέλη–πολίτες ουδέτερων εκτίµησης της ακίνητης περιουσίας των
Κωνσταντινούπολη κατά τον Α΄ΠΠ κρατών ) ανταλλαξίµων
52
Γ. Η αποκατάσταση των προσφύγων

53
1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων
∆ΟΜΗ
I. Ίδρυση Ε.Α.Π.
II. Πόροι που παραχωρήθηκαν στην Ε.Α.Π
III. Παράµετροι αποκατάστασης
IV. Προβλήµατα – εµπόδια – παρακώλυση του έργου της Ε.Α.Π
V. Άλλοι φορείς αποκατάστασης – Τερµατισµός λειτουργίας της Ε.Α.Π.
I. Η ελληνική κυβέρνηση, µπροστά στο τεράστιο έργο της περίθαλψης και αποκατάστασης που έπρεπε να αναλάβει, ζήτησε τη βοήθεια της
Κοινωνίας των Εθνών (ΚΤΕ)
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος ιδρύθηκε µε πρωτοβουλία της ΚΤΕ,
το Σεπτέµβριο του 1923,
Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων ένας αυτόνοµος οργανισµός µε πλήρη νοµική υπόσταση,
(ΕΑΠ) µε έδρα την Αθήνα. παραγωγική απασχόληση
Βασική αποστολή της ήταν να και
εξασφαλίζει στους πρόσφυγες οριστική στέγαση.
II. - τις ιδιοκτησίες των Τούρκων ανταλλαξίµων και των Βούλγαρων που εγκατέλειψαν την Ελλάδα,
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος - κτήµατα του ∆ηµοσίου,
- κτήµατα που απαλλοτριώθηκαν µε την αγροτική µεταρρύθµιση και
Η ελληνική κυβέρνηση - µοναστηριακή γη (συνολικά πάνω από 8.000.000 στρέµµατα,
διέθεσε στην ΕΑΠ τα εξής:
το ποσό από δύο δάνεια (1924, 1928) που είχε συνάψει η ελληνική κυβέρνηση στο εξωτερικό,
οικόπεδα µέσα ή γύρω από τις πόλεις για την ανέγερση αστικών συνοικισµών,
του Υπουργείου Γεωργίας και
το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό
του Υπουργείου Προνοίας και Αντιλήψεως
III. Τη διάκριση σε αστούς και αγρότες. Υπήρξε µέριµνα να αποκτήσουν οι πρόσφυγες απασχόληση
ίδια ή συναφή µε αυτή που είχαν στη πατρίδα τους. Έτσι έγινε προσπάθεια από την ΕΑΠ
: να εγκατασταθούν γεωργοί Καλλιεργητές δηµητριακών εγκαταστάθηκαν σε πεδινά µέρη
πρόσφυγες της Μακεδονίας και της ∆υτ. Θράκης
στα µέρη όπου θα καπνοπαραγωγοί σε κατάλληλα εδάφη στην Αν. Μακεδονία
µπορούσαν να συνεχίσουν και τη ∆υτ. Θράκη
τις καλλιέργειες που ήδη αµπελουργοί στη Κρήτη και
γνώριζαν. σηροτρόφοι στο Σουφλί, την Έδεσσα και αλλού
Για την αποκατάσταση των http://kaitsas.blogspot.com
προσφύγων η ΕΑΠ έλαβε Τον τόπο προέλευσης. Η ΕΑΠ επιδίωξε ώστε οι πρόσφυγες που προέρχονταν από τον ίδιο οικισµό ή
υπόψη τις εξής παραµέτρους: έστω την ευρύτερη περιοχή του να εγκατασταθούν µαζί στο ελληνικό έδαφος. Σ’ αυτό εν µέρη
οφείλονται και τα τοπωνύµια Νέα Σµύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Μουδανιά, Νέα
Αλικαρνασσός κ.α
ΌΜΩΣ
σε λίγες κοινότητες έγινε αυτό δυνατό. Οι περισσότερες εγκαταστάσεις περιλάµβαναν
πρόσφυγες διαφορετικής προέλευσης
Τις αντικειµενικές συνθήκες αγροτική (παροχή στέγης και κλήρου στην ύπαιθρο)
http://kaitsas.blogspot.com Η ΕΑΠ διέκρινε την και
αποκατάσταση των προσφύγων σε αστική (παροχή στέγης στις πόλεις )
Μολονότι οι περισσότεροι πρόσφυγες ασκούσαν στη πατρίδα τους «αστικά» επαγγέλµατα

(σχετικά µε το εµπόριο, τη βιοτεχνία, τη βιοµηχανία κ.τ.λ.)
Υπήρχαν τα µουσουλµανικά κτήµατα (κυρίως στη Μακεδονία αλλά
και στη Κρήτη, τη Λέσβο, τη Λήµνο και αλλού),
δόθηκε βάρος Η αγροτική αποκατάσταση ήταν ταχύτερη και απαιτούσε µικρότερες
στη γεωργία γιατί δαπάνες,
Η ελληνική οικονοµία βασιζόταν ανέκαθεν στη γεωργική παραγωγή,
Υπήρχε πολιτική σκοπιµότητα της αποφυγής κοινωνικών
αναταραχών µε τη δηµιουργία γεωργών µικροϊδιοκτητών αντί
εργατικού προλεταριάτου
54
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος ήταν δυνατόν να χρησιµοποιηθούν τα µουσουλµανικά

κτήµατα και τα κτήµατα των Βουλγάρων µεταναστών
(σύµφωνα µε την συνθήκη του Νεϊγύ).
Αυτό θα καθιστούσε τους πρόσφυγες αυτάρκεις σε
Εξάλλου, δόθηκε προτεραιότητα σύντοµο χρονικό διάστηµα και θα συντελούσε στην
στην εγκατάσταση των προσφύγων αύξηση της αγροτικής παραγωγής
στη Μακεδονία και τη ∆υτ. Θράκη
καθώς θα καλυπτόταν το δηµογραφικό κενό που είχε
δηµιουργηθεί µε την αναχώρηση των Μουσουλµάνων
και των Βούλγαρων και τις απώλειες που προκάλεσαν
οι συνεχείς πόλεµοι (1912 – 1922).
Επιπλέον έτσι εποικίζονταν παραµεθόριες περιοχές.
IV. Η κινητικότητα των προσφύγων υπήρξε µεγάλη, ιδιαίτερα κατά τα

πρώτα χρόνια. Οι πρόσφυγες γύριζαν από περιοχή σε περιοχή
προκειµένου να βρουν το µέρος µε τις καλύτερες συνθήκες για
εγκατάσταση
Βέβαια, η εγκατάσταση των προσφύγων δεν έγινε πάντα
σύµφωνα µε την παραπάνω λογική, ούτε ακολούθησε σε όλες Πολλοί πρόσφυγες, αν και δεν ήταν γεωργοί, είχαν ζητήσει να
τις περιπτώσεις την κρατική αντίληψη και επιταγή. αποκατασταθούν ως αγρότες για να επωφεληθούν από τα δάνεια και
τις παροχές της ΕΑΠ.
Άλλοι πάλι µετακινούνταν προς τα αστικά κέντρα µε σκοπό να
παρουσιαστούν ως «αστοί» και να πάρουν µε αυτόν τον τρόπο την
αποζηµίωση που δινόταν στους αστούς ανταλλάξιµους
V. Ταµείο Περιθάλψεως Προσφύγων (1922-1925)

Εκτός από την ΕΑΠ, µε την αποκατάσταση των προσφύγων ασχολήθηκαν το Υπουργείο Πρόνοιας και Αντιλήψεως (από το 1925)
και
Υπουργείο Γεωργίας
Η ΕΑΠ λειτούργησε µέχρι το τέλος του 1930

Με ειδική σύµβαση µεταβίβασε στο Ελληνικό δηµόσιο την περιουσία της,
καθώς και τις υποχρεώσεις που είχε αναλάβει απέναντι στους πρόσφυγες.
55
2. Η αγροτική αποκατάσταση
∆ΟΜΗ
Ι. Εκχώρηση γης
ΙΙ. Στέγαση των αγροτών
I. Στο µεγαλύτερο µέρος της ήταν έργο της ΕΑΠ.
Απέβλεπε στη δηµιουργία µικρών γεωργικών ιδιοκτησιών Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
εγκαταλελειµµένα χωριά
Η εγκατάσταση των προσφύγων έγινε σε νέους συνοικισµούς προσαρτηµένους σε χωριά και
νέους, αµιγώς προσφυγικούς συνοικισµούς
Η αγροτική Συνήθως ο κλήρος δεν αποτελούσε
αποκατάσταση ενιαία έκταση, αλλά τεµάχια αγρών που
το µέγεθος της οικογένειας των προσφύγων βρίσκονταν σε διαφορετικές τοποθεσίες.
Ο παραχωρούµενος κλήρος την ποιότητα του εδάφους Στην αρχή η διανοµή από τις υπηρεσίες
ποίκιλλε ανάλογα µε
το είδος της καλλιέργειας και εποικισµού ήταν προσωρινή.
Θα γινόταν οριστική µετά την
τη δυνατότητα άρδευσης
κτηµατογράφηση από την τοπογραφική
υπηρεσία τουΥπουργείου Γεωργίας
στέγη
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος εργαλεία
Εκτός από τη γη παραχωρούνταν σπόροι
λιπάσµατα και
ζώα
II. της ανέγερσης των οικιών απευθείας από την ΕΑΠ (εργολαβία)
τηρήθηκε το σύστηµα ή
της ανέγερσης από τους ίδιους τους πρόσφυγες µε τη χορήγηση όλων των οικοδοµικών
υλικών (αυτεπιστασία)
Τα κτίσµατα ήταν συνήθως δύο δωµάτια, µια αποθήκη, και ένας σταύλος
Για τη στέγαση
Την αξία του παραχωρούµενου κλήρου θα πλήρωναν οι πρόσφυγες µε δόσεις
Ο τίτλος που δινόταν στους κληρούχους ήταν τίτλος απλής κατοχής. Θα γινόταν τίτλος πλήρους κυριότητας
αργότερα, µετά την αποπληρωµή του χρέους
Μετά τη διάλυση της ΕΑΠ, το 1930, τα χρέη των αγροτών προσφύγων ανέλαβε να εισπράξει η Αγροτική Τράπεζα
56
3. Η αστική αποκατάσταση
∆ΟΜΗ
I. Η αστική αποκατάσταση σε σχέση µε την αγροτική -
- Εµπόδια στην αστική στέγαση
II. Χαρακτηριστικά της αστικής στέγασης
III. Εύποροι και άποροι πρόσφυγες
I. περισσότερο το κράτος
Την αστική αποκατάσταση ανέλαβε και
ΛΙΓΟΤΕΡΟ η ΕΑΠ, η οποία πρόσφερε οικονοµική βοήθεια σε περιορισµένο αριθµό
επιχειρήσεων, οικοτεχνικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων (όπως η ταπητουργία)
ΜΟΝΟ στέγαση
Σε αντίθεση µε την αγροτική αποκατάσταση, και
η αστική περιλάµβανε ΟΧΙ πρόνοια για ανεύρεση εργασίας
Ο αριθµός των προσφύγων ήταν µεγάλος

Τα ανταλλάξιµα (µουσουλµανικά) σπίτια στις πόλεις ήταν λίγα
Η αστική στέγαση συνάντησε και
περισσότερα εµπόδια Τα οικιστικά προγράµµατα του κράτους καθυστερούσαν λόγω των πολιτικών ανωµαλιών
από την αγροτική και της κακής οικονοµικής κατάστασης κατά τις δεκαετίες του 1920 και του 1930
Πρόβληµα επίσης αποτελούσε η περιπλάνηση των αστών προσφύγων από πόλη σε πόλη
για ένα µεγάλο χρονικό διάστηµα.
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος Οι περισσότεροι πρόσφυγες στις πόλεις τα πρώτα χρόνια εργάζονταν περιστασιακά
http://kaitsas.blogspot.com είτε κάνοντας «µεροκάµατα» στις οικοδοµές, σε εργοστάσια και βιοτεχνίες
είτε ως πλανόδιου µικροπωλητές και µικροκαταστηµατάρχες.
Άλλοι δούλεψαν ως ναυτεργάτες και εργάτες σε δηµόσια έργα στις πόλεις
ή στην ύπαιθρο (αρδευτικά και αποστραγγιστικά έργα, διάνοιξη δρόµων, κατασκευή ή
επέκταση λιµανιών κ.α.)
II. της Καισαριανής

του Βύρωνα στην Αθήνα
ξεκίνησε από την Αθήνα µε την δηµιουργία 4 συνοικισµών της Νέας Ιωνίας
και
http://kaitsas.blogspot.com της Κοκκινιάς στον Πειραιά
Για τη στέγαση των αστών προσφύγων υιοθετήθηκε η δηµιουργία συνοικισµών µε επέκταση των πόλεων στις
οποίες αυτοί ήταν προσωρινά εγκατεστηµένοι.
Προκρίθηκε εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις το σύστηµα της ανέγερσης µικρών κατοικιών, µονοκατοικιών/
διπλοκατοικιών/ τετρακατοικιών, µονοώροφων ή διώροφων, µε ένα ή δύο δωµάτια, κουζίνα και τους
αναγκαίους βοηθητικούς χώρους.
Η αστική Το κράτος ανέθεταν την ανέγερση των συνοικισµών σε εργολάβους
αποκατάσταση ή ή
η ΕΑΠ φρόντιζαν να εφοδιάζουν τους πρόσφυγες µε τα απαραίτητα µέσα για να κατασκευάσουν οι ίδιοι
τα σπίτια τους Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
Η οικοδόµηση των συνοικισµών, ελλείψει χρόνου και χρηµάτων, συχνά δεν συνδυαζόταν µε έργα υποδοµής
(ύδρευση, αποχετευτικό σύστηµα, οδικό δίκτυο, χώροι πρασίνου κ.α.)
Παρά την οµοιοµορφία που επικρατούσε , υπήρχε ελαφρά διαφοροποίηση των κατοικιών του ενός
συνοικισµού από τις κατοικίες του άλλου, ως προς το εµβαδόν, τη ποιότητα κατασκευής και τη
λειτουργικότητα.
Ιδρύθηκαν ακόµη προσφυγικοί οικοδοµικοί συνεταιρισµοί και χορηγήθηκαν άτοκα δάνεια σε προσφυγικές
οικογένειες για τη στέγασή τους.
57
III. που είχαν την οικονοµική δυνατότητα να φροντίσουν µόνοι τους για την στέγασή τους
Υπήρχαν βέβαια και οι Αυτοί στην αρχή ήταν σε θέση να νοικιάσουν ή να αγοράσουν κατοικίες µέσα στις πόλεις και έτσι να
εύποροι πρόσφυγες αναµειχθούν µε τους γηγενείς
Αργότερα ανέλαβαν οι ίδιοι πρωτοβουλίες για την ίδρυση οικισµών.

ίδρυαν ένα οικοδοµικό συνεταιρισµό, Τέτοιοι οικισµοί ήταν η Νέα
Η διαδικασία
ήταν η ακόλουθη: αγόραζαν µια έκταση σε προνοµιούχο περιοχή και Σµύρνη στην Αθήνα και η
Καλλίπολη στον Πειραιά
οικοδοµούσαν αστικές κατοικίες καλής ποιότητας
που δεν είχαν κατορθώσει να αποκατασταθούν ακόµη

Στο αντίθετο άκρο
βρίσκονταν οι Εγκαταστάθηκαν σε καλύβες, χαµόσπιτα και άλλες πρόχειρες κατασκευές Έτσι σε άθλιες συνθήκες
άποροι πρόσφυγες στις παρυφές παλαιών οικισµών επρόκειτο να ζήσουν για
ή πολλά χρόνια
δηµιούργησαν παραγκουπόλεις γύρω από τους προσφυγικούς συνοικισµούς
58
∆. Η αποζηµίωση των ανταλλαξίµων και

η ελληνοτουρκική προσέγγιση
1. Η αποζηµίωση των ανταλλαξίµων
∆ΟΜΗ
Ι. Φορείς
ΙΙ. Το πρόβληµα, η λύση και η διαδικασία επίλυσης
I. Όπως είδαµε, η Σύµβαση ανταλλαγής των πληθυσµών µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας προέβλεπε την αποζηµίωση των ανταλλάξιµων
προσφύγων για τις περιουσίες που εγκατέλειψαν στις πατρίδες τους, από το κράτος υποδοχής.
η Μικτή Επιτροπή
Το έργο της εκτίµησης
Για να βοηθήσει το έργο της ελληνικής αντιπροσωπείας, στη Μικτή Επιτροπή
της αξίας των εκατέρωθεν
συστάθηκε το 1924
περιουσιών που
η Γενική ∆ιεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσµών που υπαγόταν στο Υπουργείο Γεωργίας
εγκαταλείφθηκαν ανέλαβε
Για την αποτελεσµατικότερη λειτουργία της, ιδρύθηκαν κατά τόπους
Γραφεία ανταλλαγής Πληθυσµών
II. Το έργο της εκτίµησης προχωρούσε αργά και η δυσφορία του προσφυγικού κόσµου,
των περιουσιών που βρισκόταν σε απόγνωση, µεγάλωνε
Με την πάροδο
Έτσι υιοθετήθηκε η λύση Η Εθνική Τράπεζα ανέλαβε να του χρόνου η
πληρώσει στους ανταλλάξιµους την ολοκλήρωση
να δοθεί µια προκαταβολή προκαταβολή αυτή του έργου της
µέχρι την τελική αποπληρωµή της αξίας της περιουσίας
εκτίµησης των
που εγκαταλείφθηκε στη Τουρκία,
περιουσιών
αφού πρώτα το ελληνικό ∆ηµόσιο προέβαινε σε προσωρινή εκτίµησή της.
http://kaitsas.blogspot.com φαινόταν όλο
και πιο
Οι αιτήσεις των δικαιούχων θα µακρινή.
Η προσωρινή εκτίµηση έγινε µε βάση τις δηλώσεις που υποβλήθηκαν εξετάζονταν από
των περιουσιών στα κατά τόπους Γραφεία Ανταλλαγής ειδικές επιτροπές προσφύγων,
Το έργο ήταν
συµπατριωτών των ενδιαφεροµένων.
τεράστιο και
Εάν θεωρούνταν ανακριβείς,
επιπλέον η όλη
προβλεπόταν αναθεώρησή τους από ένα
διαδικασία
Ανώτατο Συµβούλιο.
Καθορίστηκαν επίσης τα περιουσιακά στοιχεία για τα οποία καταβαλλόταν αποζηµίωση υπονοµευόταν
από την
Η προκαταβολή θα δινόταν σε εκείνους που δεν είχαν µέχρι τότε αποκατασταθεί τούρκικη
πλευρά.
Για την οριστική εκτίµηση
των περιουσιών που Πρωτοβάθµιες Επιτροπές Εκτίµησης
εγκαταλείφθηκαν στη και
Τουρκία συστάθηκαν ∆ευτεροβάθµιες Επιτροπές, για προβλήµατα που ενδεχοµένως θα ανέκυπταν.
ΜΙΚΤΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Τούρκικη Αντιπροσωπεία Υπουργείο Γεωργίας
Γραφεία
Ανταλλαγής Πληθυσµών
Ελληνική Αντιπροσωπεία
Γενική ∆ιεύθυνση
Ανταλλαγής Πληθυσµών
6600
2. Η ελληνοτουρκική προσέγγιση
∆ΟΜΗ
I.
ΙΙ.
ΙΙΙ.
I. της Σύµβασης ανταλλαγής πληθυσµών

Οι σχέσεις της Ελλάδας µε την Τουρκία δοκιµάζονταν κατά
Μετά την υπογραφή και
διαστήµατα από εντάσεις.
της Συνθήκης ειρήνης της Λοζάνης
τον Ιούνιο του 1925
Ύστερα από διαπραγµατεύσεις η Σύµβαση της Άγκυρας
υπογράφηκε και Αυτές ρύθµιζαν τα επίµαχα θέµατα, ΌΜΩΣ ∆ΕΝ εφαρµόστηκαν ποτέ.
το ∆εκέµβριο του 1926
η Συµφωνία των Αθηνών
Τον Αύγουστο του 1928 το κόµµα των Φιλελευθέρων κέρδισε τις εκλογές
και σχεδόν αµέσως η νέα κυβέρνηση ξεκίνησε διαπραγµατεύσεις που κράτησαν δυο χρόνια ΌΜΩΣ,
τη διευθέτηση των οικονοµικών διαφορών σε κάθε προσπάθεια προσέγγισης µε
Ο Ελ. Βενιζέλος επιθυµούσε και την Τουρκία, εµπόδιο στεκόταν η
την αναγνώριση του εδαφικού καθεστώτος έντονα αρνητική στάση των
µεταξύ των δυο χωρών. προσφύγων.
ΙΙ. Ρύθµισε το ζήτηµα των Ελλήνων ορθόδοξων της Κωνσταντινούπολης

και των µουσουλµάνων της Θράκης, καθώς και των «φυγάδων»
Στις 10 Ιουνίου 1930 υπογράφηκε http://kaitsas.blogspot.com
η Συµφωνία της Άγκυρας που αποτελούσε Όριζε ότι οι ανταλλάξιµες µουσουλµανικές περιουσίες στην Ελλάδα
το οικονοµικό σύµφωνο µεταξύ των δυο χωρών. και οι ελληνικές στην Τουρκία περιέρχονταν στην κυριότητα
Τα κυριότερα σηµεία του ήταν: του ελληνικού και Τούρκικου ∆ηµοσίου, αντίστοιχα.
Προέβλεπε αµοιβαία απόσβεση των οικονοµικών υποχρεώσεων µεταξύ

των δυο χωρών
το Σύµφωνο φιλίας, ουδετερότητας, και διαιτησίας,
Η συµφωνία ολοκληρώθηκε στις
το Πρωτόκολλο για τον περιορισµό των ναυτικών εξοπλισµών και
30 Οκτωβρίου του ίδιου έτους µε
τη Σύµβαση εµπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας.
Με τη τελευταία αυτή σύµβαση δόθηκε η δυνατότητα στους
υπηκόους του καθενός από τα δυο κράτη να ταξιδεύουν ή να
εγκαθίστανται (µε κάποιους περιορισµούς) στο έδαφος του
άλλου κράτους
III. Οι µεταγενέστερες εξελίξεις έδειξαν ότι οι προσδοκίες από τη λύση που δόθηκε σε κάποια ζητήµατα µε τις ελληνοτουρκικές συµφωνίες
του 1930 διαψεύστηκαν.
Βέβαια, ∆ΕΝ σηµειώθηκαν τριβές µεταξύ των δυο κρατών

Αυτό ήταν και η βασική επιδίωξη του Έλληνα
για ένα µεγάλο διάστηµα και
πρωθυπουργού
∆ΕΝ αµφισβητήθηκαν τα µεταξύ τους σύνορα
Ο συµψηφισµός των ανταλλάξιµων ελληνικών και, µουσουλµανικών περιουσιών

προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων ανάµεσα στους πρόσφυγες
Με τη συµφωνία αυτή η κατά πολύ µεγαλύτερη περιουσία των ανταλλάξιµων αποµάκρυνε τµήµα του προσφυγικού
Ελλήνων ορθόδοξων της Τουρκίας εξισώθηκε µε την αντίστοιχη περιουσία των κόσµου από την εκλογική βάση του
ΟΜΩΣ µουσουλµάνων της Ελλάδας κόµµατος των Φιλελευθέρων
και
µε την παρακράτηση του 25% της προκαταβολής της συνέβαλλε στην ήττα του στις εκλογές
Το γεγονός αυτό αποζηµίωσης από την Εθνική Τράπεζα του 1932 και του 1933
σε συνδυασµό και
της άρνησης διακανονισµού των προσφυγικών χρεών
61
Ε. Η ένταξη των προσφύγων στην Ελλάδα

1. Η ενσωµάτωση των προσφύγων 62
∆ΟΜΗ
I. Αξιολόγηση του έργου της ΕΑΠ
II. Ο ρυθµός ενσωµάτωσης των προσφύγων σε σχέση µε την ανοµοιογένειά τους
III. Τα παράπονα των προσφύγων
α) για την αντιµετώπιση του κράτους
β) για την αντιµετώπιση των γηγενών κατοίκων
IV. Η έκφραση της διάστασης προσφύγων και γηγενών
V. Επίλογος
I. Η αποκατάσταση
των προσφύγων στην Ελλάδα
και
ήταν, κατά γενική οµολογία, το σηµαντικότερο επίτευγµα του νέου ελληνικού κράτους.
η αφοµοίωση
τη δεινή οικονοµική κατάσταση της χώρας
αντιλαµβάνεται γιατί το
# Αν λάβει κανείς υπόψη τις πολιτικές περιστάσεις κατά τις δεκαετίες του 1920 και του 1930 έργο της αποκατάστασης
τις αντικειµενικές δυσχέρειες, όπως των προσφύγων έχει
την ελλιπή κρατική οργάνωση Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
και, κυρίως χαρακτηριστεί «τιτάνιο».
τον τεράστιο αριθµό των προσφύγων που έφτασαν στην Ελλάδα
# Μεγάλο µέρος του έργου αυτού έγινε από το 1924 έως το 1928
και σε αυτό καθοριστικό ρόλο έπαιξε η λειτουργία της ΕΑΠ. αυτό δεν
Και αν σε κάποιες περιπτώσεις το έργο
Το γεγονός ότι ήταν ένας οργανισµός υπό διεθνή έλεγχο τη µειώνει τη
των κατά τόπους επιτροπών της ΕΑΠ ή του κράτους
βοήθησε να είναι αποστασιοποιηµένη από τη ταραγµένη σπουδαιότητα
γινόταν βιαστικά, εµπειρικά και πρόχειρα
ελληνική πολιτική ζωή και ως εκ τούτου αποτελεσµατικότερη. του συνολικού
ή
έργου που
εξυπηρετούσε απλώς άµεσες ανάγκες και
# Βέβαια για την υλοποίηση των προγραµµάτων της το ελληνικό πολιτικές σκοπιµότητες,
επιτεύχθηκε.
κράτος της παραχώρησε τα υλικά µέσα και το ανθρώπινο
δυναµικό
ΙΙ. κοινωνικής προέλευσης

πολιτιστικής παράδοσης
Ανάµεσά τους υπήρχαν διαφορές
διαλέκτου , ακόµη και
γλώσσας (περίπου 100.000 πρόσφυγες ήταν τουρκόφωνοι)
∆ΕΝ αποτελούσαν Όσοι εύποροι κάτοικοι της Μικράς Ασίας ή της Ανατολικής Θράκης κατόρθωσαν να φέρουν στην Ελλάδα
ένα ενιαίο σύνολο. µεγάλο µέρος από την περιουσία τους, σχεδόν αµέσως ενσωµατώθηκαν στο νέο τόπο εγκατάστασής τους και
αναµείχθηκαν µε τους γηγενείς.
Για τη µεγάλη όµως µάζα των προσφύγων, παρά την ταχεία αποκατάστασή τους, η αφοµοίωση ήταν µια
διαδικασία που κινήθηκε µε πολύ πιο αργούς ρυθµούς
ΙΙΙ. Οι περισσότεροι πρόσφυγες, ψυχικά τραυµατισµένοι και µε το άγχος πρώτα της επιβίωσης και αργότερα της βελτίωσης της ζωής τους,
της Σύµβασης ανταλλαγής της Λοζάνης
µε την υπογραφή παραβίασε βασικά
α) Κατηγορούσαν και δικαιώµατά τους.
του κράτους το ελληνικό του ελληνοτουρκικού Συµφώνου του 1930
κράτος ότι αποζηµιώθηκαν µόνο κατά ένα µέρος για την περιουσία που εγκατέλειψαν στις
πατρίδες τους Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
τέλος, η ανταλλάξιµη περιουσία δεν περιήλθε πάντοτε σε αυτούς.

εξέφραζαν
συχνά Πράγµατι, παρά την ύπαρξη νόµων (ήδη πριν από το 1922)
παράπονα που απαγόρευαν τη µεταβίβαση της µουσουλµανικής ακίνητης ιδιοκτησίας,
για την η έλλειψη κτηµατολογίου
αντιµετώπιση η ανυπαρξία, σε πολλές περιπτώσεις, τίτλων ιδιοκτησίας συνέβαλλαν στο να περιέλθουν
και η δυσκολία στην οριοθέτηση ή την περίφραξή της, τέτοιες εκτάσεις σε ντόπιους.
αλλά και
Αλλά και το ίδιο το κράτος κάποιες φορές παραχώρησε ανταλλάξιµη περιουσία σε
γηγενής ακτήµονες ή σε ευαγή ιδρύµατα
β) Οι γηγενείς Στο ήθος των προσφύγων (κυρίως των αστών),

αναφέρονταν Στη ροπή τους για διασκέδαση και
των γηγενών Σε γενικές γραµµές υπήρχε
διαφορά νοοτροπίας και συχνά Την κοσµοπολίτικη συµπεριφορά αυτών και των
κατοίκων του.
ιδιοσυγκρασίας µεταξύ γυναικών τους
προσφύγων και γηγενών. το χαµηλό µορφωτικό και πολιτιστικό
Οι πρόσφυγες επίπεδο των ντόπιων
από τη µεριά τους και
µιλούσαν για πρόβαλλαν την ελληνικότητά τους,
την οποία οι ντόπιοι συχνά αµφισβητούσαν.
63
IV. στην αγορά εργασίας

Στην οικονοµική ζωή. Υπήρχε ανταγωνισµός στην ιδιοκτησία της γης και
σε άλλες επιχειρηµατικές δραστηριότητες
Πριν ακόµη από την παροχή στέγης και εργασίας, οι πρόσφυγες
απέκτησαν την ελληνική ιθαγένεια και πολιτικά δικαιώµατα.
Εντάχθηκαν στο κόµµα του Βενιζέλου τόσο ως ψηφοφόροι όσο και ως
Στην πολιτική ζωή. πολιτευτές, βουλευτές και υπουργοί
Η διάσταση προσφύγων και
γηγενών εκφράστηκε κυρίως : Ο αντιβενιζελικοί και ο αντιβενιζελικός τύπος καλλιεργούσαν το µίσος
εναντίον τους
Οι πρόσφυγες που κατοικούσαν στους συνοικισµούς ήταν

αποµονωµένοι, δεν είχαν συχνές επαφές µε ντόπιους και προτιµούσαν
να συνάπτουν γάµους µεταξύ τους.
Στην κοινωνική ζωή. Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
∆εν συνέβαινε το ίδιο µε τους πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν µέσα
στις πόλεις ή τα χωριά. Ο χώρος εργασίας, το σχολείο, η εκκλησία και
κυρίως η γειτονιά έδιναν ευκαιρίες επικοινωνίας µε τους ντόπιους.
Σιγά-σιγά άρχισαν να συνάπτονται µικτοί γάµοι, που µε την πάροδο
του χρόνου γίνονταν όλο και περισσότεροι.
V. Η αντίθεση µεταξύ προσφύγων και γηγενών, σε ελάχιστες περιπτώσεις πήρε τη µορφή ανοικτής σύγκρουσης.
Ο όρος «πρόσφυγας», όµως είχε στη κοινή συνείδηση υποτιµητική σηµασία, για πολλά χρόνια.
Η διαχωριστική γραµµή µεταξύ προσφύγων και γηγενών έπαψε να υπάρχει µετά τη δεκαετία του 1940.
Αλλά και από πιο πριν οι πρόσφυγες πρώτης γενιάς και αργότερα τα παιδιά και τα εγγόνια τους συµµετείχαν σε όλες τις δραστηριότητες
στη νέα πατρίδα τους
64
2. Οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων
∆ΟΜΗ
Η Μικρασιατική καταστροφή επηρέασε σηµαντικά την πορεία του ελληνικού έθνους στη σύγχρονη εποχή.
Ορισµένοι τη παραλλήλισαν µε την πτώση της Κωνσταντινούπολη το 1453, ενώ άλλοι θεώρησαν το 1922 ως αφετηρία της νέας
Ελλάδας
Το προσφυγικό ζήτηµα, ως συνέπεια, της Οικονοµικό

Μικρασιατικής καταστροφής, αποτέλεσε Κοινωνικό ζήτηµα µεγάλης σπουδαιότητας µε επιπτώσεις σε όλους τους τοµείς της
για την Ελλάδα ένα Πολιτικό και ζωής του ελληνικού έθνους
,
Πολιτιστικό
Με την ανταλλαγή των πληθυσµών εξέλιπε η κυριότερη πηγή προστριβών µεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας.
α. Εξωτερική πολιτική Οι καλές σχέσεις µεταξύ των δύο χωρών διατηρήθηκαν τρεις τουλάχιστον δεκαετίες
Ο πληθυσµός της Ελλάδας αυξήθηκε από το 1920 έως το 1928 περίπου κατά 20%.
Αυξήθηκε επίσης κατά πολύ ο βαθµός αστικοποίησης του κράτους.
Κατά την ίδια περίοδο, ο πληθυσµός της ευρύτερης περιοχής της πρωτεύουσας διπλασιάστηκε.
β. Πληθυσµός / Η δηµιουργία µάλιστα προσφυγικών συνοικισµών γύρω από την Αθήνα και τον Πειραιά έπαιξε
αποφασιστικό ρόλο στη διαµόρφωση του ενιαίου πολεοδοµικού συγκροτήµατος, όπως το ξέρουµε σήµερα.
Εκτός από την Αθήνα, τον Πειραιά και την Θεσσαλονίκη, υπήρξαν και άλλα αστικά κέντρα που
διογκώθηκαν εξαιτίας της εγκατάστασης προσφύγων σε αυτά.
Το 1920 η Ελλάδα είχε 20% µη Έλληνες ορθόδοξους, ενώ το 1928 µόλις 6%.
Ο ελληνικός πληθυσµός της ∆υτικής Θράκης και της Ηπείρου αυξήθηκε,
η Κρήτη http://kaitsas.blogspot.com
εθνολογική σύσταση ενώ η Λέσβος και εξελληνίστηκαν πλήρως.
Σηµαντικότερες ήταν οι επιπτώσεις
από την άφιξη των προσφύγων στην η Λήµνος
εθνολογική σύσταση του πληθυσµού Η κυριότερη όµως µεταβολή στην εθνολογική σύσταση λόγω της εγκατάστασης προσφύγων
της Ελλάδας συνέβη στη Μακεδονία. Το ποσοστό των µη Ελλήνων ορθόδοξων που ήταν 48% το 1920
έπεσε στο 12% το 1928. Η ενίσχυση του ελληνικού χαρακτήρα της Μακεδονίας είχε µεγάλη
σηµασία για τη διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητας της Ελλάδας.
Εξάλλου αραιοκατοικηµένες περιοχές της Βόρειας Ελλάδα, κάποιες από αυτές
παραµεθόριες, εποικίστηκαν από πρόσφυγες. Με τον τρόπο αυτό κατοχυρώθηκαν οι νέες
περιοχές που ενώθηκαν µε την Ελλάδα µετά τους Βαλκανικούς πολέµους και
ενσωµατώθηκαν στον εθνικό κορµό.
Σε µια δεκαετία (1922-1931) οι καλλιεργούµενες εκτάσεις αυξήθηκαν περίπου

κατά 50%, η γεωργική παραγωγή διπλασιάστηκε και εξασφαλίστηκε επάρκεια
στα σιτηρά.
Κατ’ αρχήν
αναδιαρθρώθηκαν Οι πρόσφυγες εφάρµοσαν την αµειψισπορά και την πολυκαλλιέργεια καις
οι καλλιέργειες και στήριξαν το θεσµό της µικρής γεωργική ιδιοκτησίας.
η αγροτική παραγωγή Η έλλειψη γεωργικών εκτάσεων προς διανοµή στους πρόσφυγες υποχρέωσε το
πολλαπλασιάστηκε. κράτος να αναλάβει την κατασκευή µεγάλων εγγειοβελτιωτικών έργων, κυρίως
στη Μακεδονία, και έτσι αυξήθηκαν οι καλλιεργήσιµες εκτάσεις
Εισήχθησαν νέες καλλιέργειες ή επεκτάθηκαν οι παλιές (καπνός, βαµβάκι,
σταφίδα)
γ. Οικονοµία http://kaitsas.blogspot.com
Για ένα διάστηµα
η άφιξη των προσφύγων Η κτηνοτροφία και πτηνοτροφία βελτιώθηκαν ποσοτικά και ποιοτικά
φαινόταν δυσβάσταχτο
φορτίο για την ελληνική
Η δενδροκοµία, η σηροτροφία και η αλιεία αναπτύχθηκαν από πρόσφυγες που ήταν ειδικευµένοι σε αυτές
οικονοµία.
τις ασχολίες στην πατρίδα τους.
Μεσοπρόθεσµα όµως Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
αυτή ωφελήθηκε από την
εγκατάσταση των νέο, ειδικευµένο και φτηνό εργατικό δυναµικό
προσφύγων. µε τη διεύρυνση της καταναλωτικής αγοράς και
τη δράση ανθρώπων µε επιχειρηµατικές ικανότητες
Στη δεκαετία 1922-1932, διπλασιάστηκε ο αριθµός των βιοµηχανικών µονάδων. Η
πρόοδος όµως δεν ήταν σηµαντική, εξαιτίας κυρίως της διατήρησης των
παραδοσιακών δοµών λειτουργίας τους.
κλωστοϋφαντουργία
Η συµµετοχή των προσφύγων ταπητουργία
Η άφιξη των (ως κεφαλαιούχων και ως εργατών)
προσφύγων ήταν µεγαλύτερη στην µεταξουργία
αναζωογόνησε αλευροβιοµηχανία και
και τη βιοµηχανία παραγωγή οικοδοµικών υλικών
Αρκετοί ήταν οι πρόσφυγες που αναδείχθηκαν ως επιχειρηµατίες , βιοµήχανοι ή
µεγαλέµποροι.
Οι Έλληνες που προέρχονταν από τα αστικά κέντρα της Μικράς Ασίας και την
Κωνσταντινούπολη υπερείχαν σε σύγκριση µε τους αυτόχθονες σε
επιχειρηµατικό πνεύµα, εκπαίδευση, κατάρτιση και προοδευτικές
αντιλήψεις
Ο κοσµοπολίτικος χαρακτήρας της ζωής τους, η γνώση ξένων γλωσσών, οι
επαφές που είχαν αναπτύξει µε την Ευρώπη και η πείρα που διέθεταν.
τους βοήθησαν, όταν εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα να οργανώσουν δικές τους
επιχειρήσεις ή να στελεχώσουν επιχειρήσεις άλλων, προσφύγων ή γηγενών
Η άφιξη των προσφύγων επέδρασε και στην ένταξη των γυναικών στον ενεργό
πληθυσµό. Το 1930 οι γυναίκες αποτελούσαν την πλειονότητα των εργατών στην
κλωστοϋφαντουργία, την καπνοβιοµηχανία, και την βιοµηχανία ετοίµων ενδυµάτων.

Οι πρόσφυγες είχαν ζήσει σε τόπους µε πολιτιστική παράδοση πολλών αιώνων, την οποίαν µετέφεραν στη
νέα τους πατρίδα .
Η µουσική που έφεραν µαζί τους επηρέασε τον τρόπο έκφρασης των λαϊκών στρωµάτων και αναδείχθηκε σε
λαϊκή µουσική της πόλης (ρεµπέτικα). Πρόσφυγες οργανοπαίχτες και τραγουδιστές κυριάρχησαν στη λαϊκή
µουσική σκηνή µέχρι το 1940.
δ. Πολιτισµός Οι πρόσφυγες έκαναν αισθητή την παρουσία τους και στον πνευµατικό χώρο. Οι λογοτέχνες Γ. Σεφέρης, Η.
Βενέζης, Κ. Πολίτης, Γ. Θεοτοκάς, Σ. ∆ούκας, ο ζωγράφος και ο συγγραφέας Φ. Κόντογλου και ο µουσικός
Μ. Καλοµοίρης είναι µερικοί από τους πολλούς Μικρασιάτες που διέπρεψαν στα γράµµατα και τις τέχνες,
πλούτισαν τη νέα ελληνική γλώσσα και συνέβαλλαν στην εξέλιξή της
Γενικότερα σηµαντική υπήρξε η προσφορά των προσφύγων στη διαµόρφωση της σηµερινής ελληνικής
ταυτότητας.
66
IV. ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ
ΑΠΟ ∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ
Κ Α Τ Α Τ Ο 1 9 ΟΟ
ΚΑΙ ΤΙΣ
Α Ρ Χ Ε Σ Τ Ο Υ 2 0 ΟΟ ΥΥ Α Ι Ω Ν Α
67
Ε. Η περίοδος της αυτονοµίας και

η ένωση της Κρήτης µε την Ελλάδα
68
1. Η οργάνωση της Κρητικής Πολιτείας

∆ΟΜΗ
I. Η ανάληψη της διοίκησης από τον πρίγκιπα Γεώργιο
II. Η οργάνωση της Κρητικής Πολιτείας
III. Το σύνταγµα και η πρώτη Κυβέρνηση
I. Μέσα σε µια απερίγραπτη φρενίτιδα ενθουσιασµού ο εντολοδόχος των Μεγάλων ∆υνάµεων πρίγκιπας
Γεώργιος ανέλαβε τα καθήκοντά του στις 9 ∆εκεµβρίου 1898. Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
Ο γάλλος Ναύαρχος Ποττιέ, υπό την ιδιότητά του ως Προέδρου του Συµβουλίου των Ναυάρχων,
παρέδωσε επίσηµα στο Γεώργιο τη διοίκηση της Κρήτης.
Τα πλοία των ∆υνάµεων της ∆ιεθνούς Προστασίας χαιρέτησαν τη σηµαία της Κρητικής Πολιτείας και Το νησί τέθηκε υπό
διεθνή προστασία
ο Ύπατος Αρµοστής απηύθυνε το πρώτο του διάγγελµα προς τον κρητικό λαό.
Η κρητική σηµαία υψώθηκε στο φρούριο του Φιρκά
ενώ ως τελευταίο σύµβολο της τούρκικης
η τούρκικη διατηρήθηκε µόνο στο φρούριο της Σούδας, επικυριαρχίας στην Κρήτη.
II. Οι ξένοι Ναύαρχοι αναχώρησαν την εποµένη (10 ∆εκεµβρίου) και αµέσως άρχισε µε γοργούς ρυθµούς το δυσχερές έργο
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος 12 χριστιανούς
Ορίστηκε µια 16µελής Επιτροπή από και
4 µουσουλµάνους,
για να εκπονήσει το σχέδιο του κρητικού συντάγµατος,
ενώ παράλληλα προχώρησαν οι πολιτικές πράξεις, χωρίς χρονοτριβή
της οργάνωσης
του νέου πολιτικού σχήµατος Έ να ακριβώς µήνα µετά την εγκατάσταση του Ύπατου Αρµοστή,
δηµοσιεύτηκε το πρώτο σηµαντικό διάταγµα «Περί συγκροτήσεως της Κρητικής Συνελεύσεως»
που ονοµάστηκε και αµέσως
Κρητική Πολιτεία.
προκηρύχθηκαν εκλογές για την ανάδειξη πληρεξουσίων.
Στις εκλογές αυτές 138 χριστιανοί
αναδείχθηκαν και πληρεξούσιοι και
50 µουσουλµάνοι
Η κρητική βουλή άρχισε τις εργασίες της στις 8 Φεβρουαρίου 1899
ΙΙΙ. που συντάχθηκε κατά το πρότυπο του ισχύοντος τότε ελληνικού συντάγµατος,
Το Σύνταγµα τέθηκε αµέσως σε
της Κρητικής Πολιτείας, αφού εγκρίθηκε από το Συµβούλιο των Πρέσβεων εφαρµογή
των Προστάτιδων ∆υνάµεων στη Ρώµη
Λίγες µέρες αργότερα συγκροτήθηκε και ορκίστηκε
η πρώτη κυβέρνηση
στην οποίαν Υπουργός ∆ικαιοσύνης ορίστηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος
της Κρητικής Πολιτείας,
69
2. Η περίοδος της δηµιουργίας

∆ΟΜΗ
Ι. α. Το έργο της πρώτης κυβέρνησης της Κρητικής Πολιτείας
β. Η Κρητική Εκκλησία
α.
Εξέδωσε πολύ γρήγορα νόµους και διατάγµατα,
έκοψε κρητικό νόµισµα (τη κρητική δραχµή),
ίδρυσε τη Κρητική Τράπεζα
ταχυδροµική υπηρεσία
οργάνωσε και
Χωροφυλακή µε ιταλούς αξιωµατικούς και υπαξιωµατικούς (καραµπινιέρους)
Ιδ ιαίτερη ήταν η µέριµνα
εκπαίδευση Ιδρύθηκαν πολλά σχολεία και διορίστηκαν δάσκαλοι
Ι. για την και
δηµόσια υγεία. Αντιµετωπίστηκε το µεγάλο πρόβληµα της λέπρας που είχε προσλάβει
ενδηµική µορφή στις πόλεις και τα χωριά της Κρήτης µε την οργάνωση
Η πρώτη κυβέρνηση Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος του λεπροκοµείου της Σπιναλόγκας (1903).
της Κρητικής Πολιτείας
εργάστηκε µε ζήλο και β.

απέδωσε σε σύντοµο Έν α σοβαρό ζήτηµα, που επίσης αντιµετωπίστηκε µε επιτυχία, ήταν
χρονικό διάστηµα
σηµαντικό έργο. η σχέση της Εκκλησίας της Κρήτης µε το
Με τον Οργανικό Νόµο το 1900,
Οικουµενικό Πατριαρχείο
δόθηκε λύση σε ακανθώδη
εκκλησιαστικά ζητήµατα, όπως ήταν και
η εκλογή Μητροπολίτη και Επισκόπων
το καθεστώς της Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
τοπικής Εκκλησίας. Το βασικό σχήµα, που ισχύει µε µικρές τροποποιήσεις έως σήµερα, είναι ένα
της οποίας ο Προκαθήµενος εκλέγεται
από το Οικουµενικό Πατριαρχείο
καθεστώς ηµιαυτόνοµης Εκκλησίας, και
η Κρητική Πολιτεία εκδίδει το
διάταγµα της αναγνώρισης και
εγκατάστασής του
3. Τα πρώτα νέφη
∆ΟΜΗ
Ι. ∆υσφορία για τον Ηγεµόνα και το Σύνταγµα
ΙΙ. ∆ιάσταση απόψεων Γεωργίου-Βενιζέλου για την Ένωση
ΙΙΙ. Προσωπική αντιπαράθεση Γεωργίου-Βενιζέλου
Ι. Το θετικό και αισιόδοξο κλίµα των δύο πρώτων ετών της λειτουργίας του νέου καθεστώτος άρχισαν να σκιάζουν
και παραχωρούσε στον Ηγεµόνα, όπως ονοµάστηκε ο Ύπατος
Αρµοστής, υπερεξουσίες, που εύκολα µπορούσαν να τον οδηγήσουν
Το Σύνταγµα σε δεσποτική συµπεριφορά.
της Κρητικής Πολιτείας Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
ήταν υπερβολικά συντηρητικό Επιπλέον, η ασάφεια στον ακριβή καθορισµό αρµοδιοτήτων
δηµιούργησε τριβές και προσωπικές αντιπαραθέσεις στο έργο της
διοίκησης
απειλητικά σύννεφα,
Οι τοπικοί παράγοντες της Κρήτης , που πολέµησαν για την ελευθερία του νησιού και στήριξαν µε
ενθουσιασµό τον Πρίγκιπα, έβλεπαν τώρα µε δυσφορία και πικρία να παραγκωνίζονται και
τα οποία επρόκειτο
να δηµιουργήσουν να διορίζονται σε καίριες θέσεις Αθηναίοι σύµβουλοι του Γεωργίου, που αγνοούσαν τα κρητικά
λίγο αργότερα σοβαρή πράγµατα και την ψυχολογία των Κρητικών.
εσωτερική κρίση
ΙΙ. Αλλά το πιο σηµαντικό ήταν η διαχείριση του εθνικού ζητήµατος της
Ένωσης
της Κρήτης µε την Ελλάδα. Στο ουσιώδες αυτό ζήτηµα παρατηρήθηκε εξαρχής
Γεωργίου Ο Γεώργιος πίστευε ότι η λύση του εθνικού ζητήµατος θα ωρίµαζε µε
συνεχείς παραστάσεις και υποµνήµατα προς τις Μεγάλες ∆υνάµεις,
διάσταση απόψεων
και ενώ
µεταξύ του
Ελ. Βενιζέλου ο Βενιζέλος βλέποντας τα πράγµατα πρακτικότερα και
ρεαλιστικότερα θεωρούσε ότι η λύση έπρεπε να είναι σταδιακή,
µε βαθµιαίες κατακτήσεις.
την αποµάκρυνση των ξένων στρατευµάτων από τις
κρητικές πόλεις
Ως πρώτη µάλιστα
κατάκτηση θεωρούσε Και
την αντικατάστασή τους από ντόπια πολιτοφυλακή, µε
Έλληνες αξιωµατικούς.
ΙΙΙ. Η διάσταση απόψεων στο πολιτικό ζήτηµα δεν άργησε να λάβει τη µορφή
Ο Βενιζέλος είχε καταστήσει σαφές ότι ∆ΕΝ αναγνωρίζει στον Πρίγκιπα το
δικαίωµα να διαχειρίζεται προσωπικώς το εθνικό ζήτηµα της Κρήτης:
«Ως ένας εκ των τριακοσίων χιλιάδων Κρητών, δεν σας εκχωρώ το δικαίωµά µου,
προσωπικής ώστε µόνος σεις να ρυθµίζετε αυτοβούλως την εθνική πολιτική του τόπου µου!»
αντιπαράθεσης. Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
Κακοί σύµβουλοι του Γεωργίου διοχέτευαν χαλκευµένα και συκοφαντικά κείµενα
στις αθηναϊκές εφηµερίδες εναντίον του Ελευθέριου Βενιζέλου, γεγονός που
δηµιούργησε βαρύ κλίµα διχασµού.
71
4. Η επανάσταση του Θερίσου (1905)
α. Τα αίτια και οι αφορµές

∆οµή
όταν ο Γεώργιος απέλυσε τον Βενιζέλο από το αξίωµα του υπουργού.

Ο Βενιζέλος, για να υποστηρίξει τις απόψεις του στο εθνικό ζήτηµα της Κρήτης, δηµοσίευσε στην
I. Η κρίση κορυφώθηκε εφηµερίδα «Κήρυξ» των Χανίων, που ο ίδιος εξέδιδε, πέντε πολύκροτα άρθρα, µε το χαρακτηριστικό
στις 18 Μαρτίου 1901, τίτλο «Γεννηθήτω φως».
ακολούθησε πολιτική αδιαλλαξίας
Ο Γεώργιος και µε την απαγόρευση της ελευθεροτυπίας
προχώρησε σε µέτρα περισσότερο αυταρχικά, και
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος µε διώξεις και φυλακίσεις διακεκριµένων
µελών της κρητικής αντιπολίτευσης
II. Κάτω από τις συνθήκες αυτές, τα πολιτικά πράγµατα στην Κρήτη οδηγήθηκαν σε πλήρες αδιέξοδο και όλες οι προσπάθειες
συνδιαλλαγής των αντίπαλων πολιτικών µερίδων ναυάγησαν
συνασπίστηκαν όσοι ήταν δυσαρεστηµένοι από την αυταρχική πολιτική του
Πρίγκιπα
Γύρω από τον Βενιζέλο και
σχηµατίστηκε µια ισχυρότατη «Ηνωµένη Αντιπολίτευσις»
ο Κ. Φούµης
Έµπιστοι συνεργάτες και Οι τρεις αυτοί αποτέλεσαν µια τριανδρία, που δεν δίστασε
του Βενιζέλου ήταν ο Κ. Μάνος να προχωρήσει σε δυναµική αναµέτρηση µε τον Πρίγκιπα.
III. Στο τέλος του 1904

έληξε η περίοδος της Σύµφωνα µε το Σύνταγµα 10 ακόµη θα διορίζονταν απευθείας από τον Πρίγκιπα
Γενικής Συνέλευσης
και προκηρύχθηκαν αποφάσισε να ΜΗ συµµετέχει στις εκλογές αυτές,
εκλογές Η αντιπολίτευση κατήγγειλε τα ανελεύθερα µέτρα του Πρίγκιπα και
για την ανάδειξη
64 βουλευτών κάλεσε το λαό σε αποχή.
Η κατάσταση η τριανδρία της συνέταξαν Η προκήρυξη αυτή είναι

εκτραχύνθηκε αντιπολίτευσης και µε την οποία ζητούσαν το πρώτο
στις και υπέγραψαν µεταβολή του συντάγµατος της επίσηµο επαναστατικό κείµενο,
26 Φεβρουαρίου 1905 15 άλλοι επιφανείς Κρητικής Πολιτείας το προµήνυµα
όταν πολιτευτές
προκήρυξη της επανάστασης του Θερίσου
IV. Όλοι πλέον είχαν πεισθεί ότι µια ένοπλη εξέγερση ήταν επί θύραις.
Oι υπηρεσίες του Πρίγκιπα είχαν συγκεντρώσει πληροφορίες, ενώ
η Ηνωµένη Αντιπολίτευση άφηνε σκόπιµα να διαρρεύσει η πληροφορία ότι
πιθανή ηµέρα εξέγερσης θα ήταν η 14η Μαρτίου.
Στο ενδιάµεσο διάστηµα άρχισαν να συρρέουν µε µεγάλη µυστικότητα οµάδες ενόπλων στο Θέρισο
Ο Βενιζέλος και οι συνεργάτες του είχαν επιλέξει το χωριό αυτό ως έδρα της επανάστασης, γιατί ήταν κοντά
στα Χανιά και επίσης ήταν περιοχή δυσπρόσιτη, ένα φυσικό οχυρό.
72
V. Οι επαναστάτες αιφνιδίασαν τον Ηγεµόνα και

Το πρωί της ηµέρα εκείνης βρέθηκαν τοιχοκολληµένες στους δρόµους των Χανίων
κήρυτταν την κατάργηση της αρµοστείας,
προκηρύξεις που καλούσαν το λαό σε συµπαράσταση, για να πραγµατωθεί το όνειρο της ένωσης και
συνιστούσαν στη Χωροφυλακή να µην υπακούει στις διαταγές του Πρίγκιπα
κήρυξαν http://kaitsas.blogspot.com
την επανάσταση Παράλληλα, εκπρόσωποι των επαναστατών διασκορπίστηκαν σε όλη τη Κρήτη, για να µεταδώσουν και
στις 10 Μαρτίου 1905 να προπαγανδίσουν το επαναστατικό µήνυµα. Μέσα σε λίγες ηµέρες ολόκληρη η κρητική ύπαιθρος
βρισκόταν σε επαναστατικό αναβρασµό
Ψηφίσµατα συµπαράστασης έφταναν από παντού, ενώ οι ισχυρότεροι παράγοντες του νησιού ακόµη και
πολιτικοί αντίπαλοι του Βενιζέλου, προσχώρησαν στην επανάσταση.
Ο Βενιζέλος, που ήταν ο φυσικός αρχηγός του νέου αυτού επαναστατικού κινήµατος, ανέλαβε να
ενηµερώσει το λαό και τους αντιπροσώπους των Μεγάλων ∆υνάµεων, για τους λόγους και τους
σκοπούς της επανάστασης
β. Η αντίδραση του Πρίγκιπα.

∆ΟΜΗ
. Με αυστηρή προειδοποίηση έδινε στους επαναστάτες

Ο Πρίγκηπας προθεσµία 36 ωρών, να καταθέσουν τα όπλα
προχώρησε στη λήψη
όχι µόνο σπασµωδικών µέτρων Όταν η προθεσµία αυτή παρήλθε κήρυξε µε τη συγκατάθεση
τον Πρίγκιπα και των Μεγάλων ∆υνάµεων, το στρατιωτικό νόµο σε όλη τη
το περιβάλλον του Κρήτη.
που ενεργούσε κατά τις εντολές του αρµοστειακού
περιβάλλοντος, αφού δεν υπήρχε αντιπολίτευση,
Η κρητική Βουλή, ψήφισε το νόµο Αυτούς τους
«Περί ιδρύσεως σώµατος δηµοφρουρών», αποκαλούσαν οι
οι οποίοι θα στήριζαν την έννοµη τάξη. επαναστάτες
Η έκρηξη και η «ροπαλοφόρους»
ταχύτατη επέκταση
της επανάστασης του Αρµοστή στα Χανιά Η διάσπαση ήταν πλήρης
Στη Κρήτη υπήρχαν
καταθορύβησε πια δυο κυβερνήσεις
και και
όπως ήταν φυσικό των επαναστατών στο Θέρισσο η απειλή εµφυλίου πολέµου
ήταν πλέον ορατή
Το βασιλικό περιβάλλον στην Αθήνα ανησυχούσε για τις εξελίξεις στη Κρήτη
και πίεζε την ελληνική κυβέρνηση να καταδικάσει το κίνηµα του Θερίσου
αλλά και Ο πρωθυπουργός ∆ηλιγιάννης κάλεσε στις 12 Μαρτίου τους αντιπροσώπους

την ελληνική κυβέρνηση του αθηναϊκού τύπου και προέβη σε σκληρές δηλώσεις κατά του Βενιζέλου
και των συνεργατών του
Εντούτοις το κίνηµα έβρισκε θετική ανταπόκριση στο κοινό αίσθηµα και οι
περισσότερες αθηναϊκές εφηµερίδες το υποστήριζαν ανοιχτά

και
τις Προστάτιδες ∆υνάµεις
73
γ. Η στάση των Μεγάλων ∆υνάµεων και οι διπλωµατικοί ελιγµοί του Ελ. Βενιζέλου
∆ΟΜΗ
Ι. Η στάση των Μεγάλων ∆υνάµεων
ΙΙ. Η «Προσωρινή Κυβέρνησις της Κρήτης»
ΙΙΙ. ∆ιαπραγµατεύσεις στο πεδίο της διπλωµατίας
I. ∆ΕΝ τήρησαν ενιαία στάση έναντι των επαναστατών Ο Βενιζέλος είχε σωστά εκτιµήσει τη διεθνή
πολιτική και ήταν βέβαιος ότι οι µεγάλες
Οι περισσότερες ανέµεναν τις εξελίξεις και
δυνάµεις ήταν αδύνατο να συµφωνήσουν στη
Οι Μεγάλες τήρηση ενιαίας στάσης έναντι του κινήµατος.
ΜΟΝΟ η Ρωσία υποστήριζε φανερά τον Πρίγκιπα.
∆υνάµεις Αρκούσε και µια µόνο διαφωνία για να µαταιωθεί
Ρώσικο πολεµικό κανονιοβόλησε επανειληµµένα τις θέσεις
η συντονισµένη δράση των ξένων στρατευµάτων
των επαναστατών στο Θέρισο, χωρίς όµως κανένα αποτέλεσµα.
Ο παλαίµαχος πολιτικός Ιωάννης Σφακιανάκης σε
Εξάλλου οι ∆υνάµεις δεν µπορούσαν να παραβλέψουν πάνδηµο συλλαλητήριο στο Ηράκλειο (21 Μαρτίου)
τον κίνδυνο εµφύλιου πολέµου, που θα γενικευόταν που θα µίλησε ανοικτά για την απαράδεκτη ξένη ανάµειξη και
γενικευόταν στη Κρήτη µε αφορµή τη δική τους ανάµειξη. κάλεσε το λαό σε καθολική συµπαράσταση προς τους
επαναστάτες.
II. Στο µεταξύ, η επανάσταση είχε αποκτήσει ισχυρά ερείσµατα σε όλη τη Κρήτη. Οργανώθηκε
στο Θέρισο,
µε πρόεδρο τον Ελ. Βενιζέλο και
«Προσωρινή
Κυβέρνησις υπουργούς τους Κ. Φούµη και Κ. Μάνο
της Κρήτης»
προέβη στην έκδοση γραµµατίων για εσωτερικό πατριωτικό δάνειο 100.000 δραχµών,
οργάνωσε υπηρεσίες οικονοµικών, συγκοινωνιών και διοίκησης
Η κυβέρνηση τύπωσε γραµµατόσηµα και
εξέδιδε την εφηµερίδα «Το Θέρισο».
Η χωροφυλακή, που υποστήριζε τον Πρίγκιπα δεν ήταν σε θέση να ελέγχει τα πράγµατα, καθώς µάλιστα πολλοί
χωροφύλακες αυτοµόλησαν προς τους επαναστάτες
III.
Η κρίση µετατοπίστηκε στο πεδίο της διπλωµατίας και αναζητήθηκε πολιτική λύση.
Οι αντιπρόσωποι των Μεγάλων ∆υνάµεων, εκτιµώντας
µε φανερή την πτώση της Ήταν αυτό ακριβώς που προέβλεψε ο Βενιζέλος,
δηµοτικότητας του Πρίγκιπα
την κατάσταση κινήθηκαν προς ότι ο επαναστατικός αγώνας τον οποίον ανέλαβε
που διαµορφώθηκε αλλά και εξοµάλυνση της κρίσης
«απέδειξεν ότι η διπλωµατία εις των ζητηµάτων
στο νησί, µε διαπραγµατεύσεις.
µε την καθολική σχεδόν των υποδούλων λαών την λύσιν προβαίνει µόνο
αποδοχή των επαναστατικών όταν ταύτα τίθενται προ αυτής υπό την οξυτάτην
ιδεών από τον λαό, µορφήν της εθνικής εξεγέρσεως...»
Τα πρώτα υποµνήµατα των επαναστατών ο Βενιζέλος, σταθµίζοντας πάντοτε την

προς τους εκπροσώπους των ∆υνάµεων υφιστάµενη κατάσταση, άρχισε να σχεδιάζει
έθεταν ως ανυποχώρητη βάση συζήτησης τις υποχωρήσεις του, για να εξασφαλίσει τα
το ενωτικό ζήτηµα. µεγαλύτερα δυνατά κέρδη.
Στόχος του ήταν να δηµιουργηθεί προς το
παρόν και στη Κρήτη ένα καθεστώς ανάλογο
Νωρίς όµως κατέστη σαφές ότι οι µε εκείνο της Ανατολικής Ρωµυλίας,
Ευρωπαϊκές ∆υνάµεις ∆ΕΝ ήταν ακόµη ουσιαστικά ελεύθερο,
έτοιµες για τη λύση αυτή και µε σκιώδη σουλτανική επικυριαρχία
74
δ. Το τέλος της επανάστασης του Θέρισου και ο θρίαµβος της πολιτικής του Ελευθερίου Βενιζέλου.
∆ΟΜΗ
I. Το τελεσίγραφο των Μ.∆.
II. Η συµφωνία των Μουρνιών
III. Η νέα οριστική ρύθµιση
IV. Η Κρήτη ιδιότυπη ελληνική επαρχία
Ι.
Η επιµονή των επαναστατών στον ένοπλο αγώνα και η παράταση της έκρυθµης κατάστασης, που απειλούσε µε κατάρρευση την
οικονοµική και πολιτική υπόσταση της Κρήτης, ανάγκασε τις Προστάτιδες ∆υνάµεις να αποστείλουν
καθιστούσαν σαφές ότι ∆ΕΝ µπορούσαν να µεταβάλλουν το πολιτικό καθεστώς του
αυστηρό τελεσίγραφο Οι Γενικοί Πρόξενοι νησιού.
προς τους επαναστάτες των ∆υνάµεων,
στις 2 Ιουλίου 1905. οι οποίοι υπέγραψαν ∆ιαβεβαίωναν όµως ότι θα επιφέρουν ουσιώδεις εσωτερικές µεταρρυθµίσεις που θα
αυτήν τη διακοίνωση βελτίωναν θεαµατικά την κατάσταση,
ότι εντός 15 ηµερών οι επαναστάτες όφειλαν να καταθέσουν τα όπλα
υπό τον ρητό όρο
µε παράλληλη χορήγηση γενικής αµνηστίας.
ΙΙ. Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος

Οι διαπραγµατεύσεις ήταν σκληρές και διήρκεσαν όλο το καλοκαίρι του 1905.
Εξασφαλίστηκε γενική αµνηστία
Η τελική συµφωνία υπογράφηκε από τον Ελ Βενιζέλο δεσµεύτηκαν να επεξεργαστούν ένα χάρτη νέων
στις 2 Νοεµβρίου 1905 και παραχωρήσεων στο κρητικό λαό,
στο µοναστήρι των Μουρνιών Κυδωνίας οι Μ. ∆υνάµεις
αρνούµενες πάντως να επιτρέψουν την ένωση της Κρήτης µε
την Ελλάδα
ΙΙΙ.
Το κίνηµα του Θερίσου ∆ΕΝ πέτυχε πλήρως τους στόχους του, ∆ιεθνής Επιτροπή που ήλθε στη Κρήτη το Φεβρουάριο του 1906,
αλλά έδωσε νέα ισχυρή ώθηση στο Κρητικό Ζήτηµα και ανέλαβε να εξετάσει την κατάσταση και τους όρους λειτουργίας του
προκάλεσε θετικές εξελίξεις. αρµοστειακού καθεστώτος και να υποβάλλει σχετική έκθεση.
Έπειτα από µακρότατες και επίπονες διαβουλεύσεις µε τον Ελ. Βενιζέλο και µε την Ελληνική Κυβέρνηση, οι Μ. ∆υνάµεις κατέληξαν
οργάνωση Κρητικής Χωροφυλακής µε εντελώς νέο σχήµα
σε µια νέα ρύθµιση του Το οριστικό κείµενο Η πολιτική του
ίδρυση Κρητικής Πολιτοφυλακής, µε Έλληνες αξιωµατικούς που
Κρητικού Ζητήµατος. των µεταρρυθµίσεων Βενιζέλου είχε
προηγουµένως θα παραιτούνταν από τον ελληνικό στρατό και
προέβλεπε την θριαµβεύσει
ανάκληση των ξένων στρατευµάτων, µετά την αποκατάσταση της
εσωτερικής γαλήνης στην Κρήτη.
IV.
Αµέσως έπειτα συγκροτήθηκε http://kaitsas.blogspot.com Μετά τις εξελίξεις αυτές,
για την εκπόνηση νέου συντάγµατος ο Πρίγκιπας Γεώργιος
η Β΄ Συντακτική Συνέλευση, ∆ΕΝ µπορούσε πια να παραµένει
και η πρώτη πράξη της ήταν η έκδοση ενωτικού ψηφίσµατος, στην Aρµοστεία της Κρήτης.
µέσα σε ατµόσφαιρα συµφιλίωσης και εθνικής έξαρσης
Παρά τις επίµονες παρακλήσεις των
Με νέα απόφασή τους αντιβενιζελικών φίλων του, εκείνος
παραχωρούσαν στον βασιλιά των υπέβαλλε την παραίτησή του
Ελλήνων Γεώργιο Α΄ το δικαίωµα να Το νησί είχε ουσιαστικά καταστεί (12 Σεπτεµβρίου 1906)
οι ∆υνάµεις
διορίζει εκείνος τον Ύπατο Αρµοστή µια ιδιότυπη ελληνική επαρχία και αναχώρησε από την Κρήτη.
της Κρήτης (14 Αυγούστου 1906)
Ο βασιλιάς της Ελλάδας Γεώργιος Α΄
υπέδειξε ως νέο Ύπατο Αρµοστή τον
Αλέξ αν δ ρο Ζα ΐ µ η.
Το Κρητικό Ζήτηµα είχε πλέον εισέλθει στη φάση της οριστικής του επίλυσης
75
5. Η αρµοστεία του Αλέξανδρου Ζαΐµη (1906-1908)
∆ΟΜΗ
Ι.
I.
Η πολιτική οµαλότητα επανήλθε στη ταραγµένη Κρήτη και
Ο Αλέξανδρος Ζαΐµης, Η οικονοµία βελτιώθηκε

έµπειρος πολιτικός, Μια νέα περίοδος
πρώην πρωθυπουργός της Ελλάδας και δηµιουργίας Η δηµόσια διοίκηση αναδιοργανώθηκε και
µετέπειτα Πρόεδρος της Ελλ. ∆ηµοκρατίας, εγκαινιάστηκε Καταβλήθηκε ιδιαίτερη φροντίδα
ανέλαβε τα καθήκοντα του της δηµόσιας υγείας
στις 18 Σεπτεµβρίου 1906 για την οργάνωση και
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος της παιδείας
Το πιο σηµαντικό είναι ότι οργανώθηκε για πρώτη φορά η Πολιτοφυλακή της Κρήτης,
δηλαδή ο πρώτος στρατός του νησιού (1907) που εξελίχθηκε σε αξιόλογη δύναµη, όπως
φάνηκε αργότερα στους Βαλκανικούς πολέµους1912-1913.
Η παρουσία των ξένων στρατευµάτων Ένα ευχαριστήριο ψήφισµα της

κατέστη πλέον περιττή και οι Μ. ∆υνάµεις Κρητικής Βουλής (21 Μαΐου 1908)
αποφάσισαν να εκκενώσουν την Κρήτη προς τις Μ. ∆υνάµεις ήταν η
µέσα σε ένα χρόνο, µε µόνη εγγύηση την επίσηµη πολιτική πράξη της
ασφάλεια των µουσουλµάνων της νήσου χειραφέτησης της Κρήτης από την
προστασία των Μ. ∆υνάµεων.
Το νησί έπρεπε πλέον να κινείται µε τις δικές τους δυνάµεις στη διαχείριση του Κρητικού ζητήµατος
6. Η κατάλυση της Αρµοστείας στην Κρήτη. Το πρώτο ενωτικό Ψήφισµα των Κρητών.
∆ΟΜΗ
I. Το ενωτικό Ψήφισµα
ΙΙ. Η νέα Προσωρινή Κυβέρνηση Κρήτης
Ι. ∆ύο µεγάλα εξωτερικά γεγονότα προσάρτηση της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης από την Αυστρία
ήρθαν να ταράξουν πάλι και
την πορεία των κρητικών πραγµάτων: η ανακήρυξη της Βουλγαρίας σε βασίλειο, µε ταυτόχρονη προσάρτηση της Α. Ρωµυλίας
Σε λαϊκή συγκέντρωση στα Χανιά εγκρίθηκε οµόφωνα
Η ελληνική κυβέρνηση του Γ. Θεοτόκη υπέδειξε το πρώτο ψήφισµα της ένωσης
στους Κρήτες την ανάγκη λαϊκών κινητοποιήσεων, και
για την κήρυξη της ένωσης µε την Ελλάδα. η Κρητική κυβέρνηση εξέδωσε µε τη σειρά της
επίσηµο Ψήφισµα (24 Σεπτεµβρίου 1908)
ΙΙ. Για την επίσηµη έναρξη της νέας περιόδου της πολιτικής ζωής στη Κρήτη, σχηµατίστηκε προσωρινή διακοµµατική Κυβέρνηση.
Η Ελληνική Κυβέρνηση για να µη προκαλέσει διεθνείς περιπλοκές µε την αντίδραση της Τουρκίας, απέφυγε να
αναγνωρίσει επίσηµα την ένωση και περιορίστηκε σε παρασκηνιακές οδηγίες στη νέα Προσωρινή Κυβέρνηση της Κρήτης
76
7. Τα γεγονότα των ετών 1909-19013

∆ΟΜΗ
I. Η µη αντίδραση των Μ.∆. στο ενωτικό Ψήφισµα
II. Η αντίδραση των Μ.∆. στα γεγονότα της σηµαίας
III. Εκλογές Μαρτιου 1910 - Η κυβέρνηση Βενιζέλου
I. Παρά τις έντονες ∆ΕΝ αντέδρασαν δυναµικά και φάνηκαν να αποδέχονται σιωπηρά τις νέες εξελίξεις.
διαµαρτυρίες της Οι Μ. ∆υνάµεις
Τουρκίας ∆ΕΝ προχώρησαν όµως σε καµιά επίσηµη αναίρεση της του πολιτικού καθεστώτος όπως
το είχαν υπογράψει το 1898 Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
II. Η κυβέρνηση της Κρήτης ∆ΕΝ υπάκουσε και

Όταν όµως υψώθηκε απαίτησαν αµέσως την υποστολή της. παραιτήθηκε. Και καθώς ∆ΕΝ βρέθηκε
στο φρούριο του Φιρκά Οι Μ. ∆υνάµεις Κρητικός να υποστείλει την ελληνική σηµαία,
η ελληνική σηµαία,
oι Μ. ∆υνάµεις αποβίβασαν στρατιωτικό άγηµα, το οποίο απέκοψε τον ιστό της.
III. Το πολιτικό κενό της διακυβέρνησης της Κρήτης µετά την παραίτηση της Προσωρινής Κυβέρνησης καλύφθηκε µε
προσωρινά κυβερνητικά σχήµατα,
Το κόµµα του Βενιζέλου πλειοψήφησε και σχηµάτισε κυβέρνηση δύο µήνες αργότερα
έως τις εκλογές του Μαρτίου του 1910
(17 Μαΐου 1910)
Για το Κρητικό Ζήτηµα άνοιγε µια νέα περίοδος, κατά την οποία ο κύριος διαχειριστής του ήταν ο Ελ. Βενιζέλος,
που είχε οριστικά επιβληθεί ως η κορυφαία πολιτική προσωπικότητα στη Κρήτη
8. Η µετάκληση του Βενιζέλου στην Αθήνα και οι επιπτώσεις στο Κρητικό Ζήτηµα
∆ΟΜΗ
Η µετάκληση του Βενιζέλου στην πρωθυπουργία της Ελλάδας και
Ι.
οι αντιδράσεις των Κρητών
Ι. Λίγους µήνες µετά την ανάληψη της προεδρίας της Κρητικής Κυβέρνησης από τον Ελ. Βενιζέλο, ο Στρατιωτικός Σύνδεσµος που έλεγχε
τα ελληνικά πολιτικά πράγµατα µετά την επανάσταση στο Γουδί (1909), τον κάλεσε στην Αθήνα να αναλάβει την πρωθυπουργία της
Ελλάδας (Σεπτέµβριος 1910) http://kaitsas.blogspot.com
Οι περισσότεροι εξέφραζαν φόβους για την απουσία ενός ανδρός που γνώριζε περισσότερο
από κάθε άλλον να κινείται στους λαβύρινθους της ευρωπαϊκής διπλωµατίας και να σώζει
Η εξέλιξη αυτή δηµιούργησε στους τις εθνικές υποθέσεις σε κρίσιµες περιστάσεις
Κρήτες αµφιθυµικά αισθήµατα. ενώ
άλλοι πίστευαν ότι από τη νέα του θέση θα µπορούσε να λύσει το Κρητικό Ζήτηµα ταχύτερα
και ασφαλέστερα
Αλλά ο Βενιζέλος, ως πρωθυπουργός της Ελλάδας, µε το οξύτατο πολιτικό του αισθητήριο γνώριζε ότι δεν είχε φτάσει ακόµη το
πλήρωµα του χρόνου.
Στις επίµονες παρακλήσεις των συµπατριωτών του Κρητών απαντούσε αρνητικά και φαινόταν δυσάρεστος.
Αναταραχή εκδηλώθηκε στα τέλη του 1911 και
Η σταθερή άρνησή του να επιτρέψει την είσοδο Κρητών βουλευτών συγκροτήθηκε πάλι στο νησί Επαναστατική Συνέλευση
στο ελληνικό κοινοβούλιο προκάλεσε στη Κρήτη ισχυρές αντιδράσεις. (3 Ιανουαρίου 1912),
ενώ άρχισαν να οργανώνονται και ένοπλα τµήµατα
77
9. Η οριστική λύση του Κρητικού Ζητήµατος
∆ΟΜΗ
I. Οι Κρήτες Βουλευτές στο ελληνικό Κοινοβούλιο
II. Η συντέλεση της ένωσης
III. Η συνθήκη του Λονδίνου και η ένωση µε την Ελλάδα
I. Εκείνο που δεν είχε κατορθώσει να λύσει η διπλωµατία το έλυσε ο πόλεµος.

Οι πύλες του ελληνικού Κοινοβουλίου άνοιξαν Αλλά ο Βενιζέλος δεν προχώρησε περισσότερο,
για τους Κρήτες βουλευτές, που έγιναν δεκτοί για να µη διαταράξει τις σχέσεις του µε τις
Ευθύς µετά την έκρηξη µε εκδηλώσεις απερίγραπτου πατριωτικού ενθουσιασµού. Ευρωπαϊκές ∆υνάµεις,
των Βαλκανικών πολέµων Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος ενόψει και του πολέµου που είχε αρχίσει.
(Οκτώβριος 1912) Ο Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων ανέγνωσε Αρκέστηκε να αποστείλει στη Κρήτη
Ψήφισµα, σύµφωνα µε το οποίο «η Ελλάς αποδέχεται ως Γενικό ∆ιοικητή το φίλο του
όπως του λοιπού ενυπάρχει κοινόν Κοινοβούλιον Στέφανο ∆ραγούµη, ο οποίος ανέλαβε τα
δια το ελεύθερον Βασίλειον και δια την νήσον Κρήτη» καθήκοντά του στις 12 Οκτωβρίου 1912.
II. Τα γεγονότα εξελίχθηκαν ταχύτατα, καθώς ήταν πλέον ορατή η ήττα της Τουρκίας.
Στη πράξη η ένωση είχε συντελεστεί Στις 14 Φεβρουαρίου 1913 αφαιρέθηκαν από το φρούριο της Σούδας οι σηµαίες
και απλώς έµενε η επικύρωσή της µε των Μ. ∆υνάµεων και της Τουρκίας. Όλα τα σύµβολα της τούρκικης επικυριαρχίας,
την υπογραφή µιας διεθνούς συνθήκης αλλά και της κηδεµονίας των Μ. ∆υνάµεων, είχαν πλέον εξαφανιστεί από τη Κρήτη.
III. Η ευτυχής για την Ελλάδα έκβαση των Βαλκανικών πολέµων

Με το άρθρο 4
της Συνθήκης ο σουλτάνος παραιτήθηκε από όλα τα δικαιώµατά του στη Κρήτη,
του Λονδίνου την οποία παραχωρούσε στις Μ. ∆υνάµεις της Ευρώπης.
(30 Μαΐου 1913)
Με ιδιαίτερη ο σουλτάνος παραιτήθηκε από κάθε δικαίωµά του στη Κρήτη,

έδωσε και στο συνθήκη ειρήνης µεταξύ η οποία έτσι εντάχθηκε στην ελληνική επικράτεια
Κρητικό Ζήτηµα της Ελλάδας και της Τουρκίας ως οργανικό και αναπόσπαστο τµήµα της.
την οριστική λύση του (14 Νοεµβρίου 1913)
Οι Μ. ∆υνάµεις αποδέχθηκαν σιωπηρά τη λύση αυτή,
δηλώνοντας απλώς ότι έλαβαν γνώση των ενεργειών
της ελληνικής κυβέρνησης
Ένα µήνα αργότερα κηρύχθηκε και επίσηµα η ένωση της Κρήτης µε την Ελλάδα,
την 1η ∆εκεµβρίου 1913 µε την παρουσία του τότε βασιλιά Κωνσταντίνου και
του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου.
Η ελληνική σηµαία υψώθηκε στο ιστορικό φρούριο του Φιρκά και, στη θέση,
όπου άλλοτε κυµάτιζε η τούρκικη σηµαία, στήθηκε µαρµάρινη επιγραφή που
έγραφε:
ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΕΝ ΚΡΗΤΗ
1669-1913
ΗΤΟΙ, 267 ΕΤΗ, 7 ΜΗΝΕΣ, 7 ΗΜΕΡΑΙ
ΕΤΗ ΑΓΩΝΙΑΣ
78
V. Ο ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΟΣ
ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ
79
∆. Ο Παρευξείνιος Ελληνισµός το 19ο και 20ο αιώνα

80
1. Οικονοµική και πνευµατική ανάπτυξη

∆ΟΜΗ
I. Παραχώρηση ειδικών προνοµίων
ΙΙ. Οικονοµική ανάπτυξη
α) Πλουτοπαραγωγικές πηγές
β) Το διαµετακοµιστικό εµπόριο
ΙΙΙ. Πνευµατική ανάπτυξη
α) Η προσφορά του επιχειρηµατικού κόσµου και το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας
β) Το τυπογραφείο και η ανάπτυξη εθνικής συνείδησης
IV. Η εχθρική πολιτική των Νεοτούρκων
I. Το δυσµενές κλίµα για τους υπόδουλους Έλληνες, που είχε διαµορφωθεί στην Οθωµανική Αυτοκρατορία, κατά τη διάρκεια της
Επανάστασης του 1821, άρχισε σταδιακά να υποχωρεί µετά την παραχώρηση των
Η θεωρητική ισονοµία ∆ηµογραφική αύξηση του ποντιακού
ειδικών προνοµίων, «Χάτι Σερίφ» και
(1839) πληθυσµού
γνωστών στη η θρησκευτική ελευθερία οδήγησαν
παγκόσµια ιστορία µαζί στη καλλιέργεια της ελληνικής παιδείας
«Χάτι Χουµαγιούν» µε του εµπορίου και
µε τους ειδικούς όρους
(1856). την ανάπτυξη και ανάπτυξη της νεοελληνικής συνείδησης
της οικονοµίας
Ο ποντιακός ελληνισµός εγκατέλειψε τα κρησφύγετά του και κατέβηκε στις παραλιακές περιοχές, όπου έκτισε καινούργια
χωριά, εκκλησίες και σχολεία. Σε σύντοµο χρονικό διάστηµα πήρε ξανά στα χέρια του το εµπόριο ολόκληρου του Εύξεινου
Πόντου και της ενδοχώρας, ενώ η Τραπεζούντα ξαναβρήκε τις παλιές της δόξες.
II. χάρη στην εύφορη χώρα µε την πλούσια βλάστηση, τις απέραντες
Σινώπης Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
δασικές έλατα,
Τρίπολης,
εκτάσεις πλατάνια
που κάλυπταν Κερασούντας Στη Κερασούντα είχαν ιδρυθεί
µε πεύκα τις περιοχές της
Τραπεζούντας εργοστάσια ατµοπριόνων για την
και και παραγωγή ξυλείας από έλατα.
άλλα δέντρα των Σουρµένων
Μεγάλη σπουδαιότητα επίσης είχε
η λεπτοκαρυά που εξαγόταν στο Αµβούργο, την Τεργέστη, τη Ν. Υόρκη και τη Ρωσία
Το µέλλον στο σιτάρι
της περιοχής
το καλαµπόκι
προβλεπόταν Η γεωργική οικονοµία
ευοίωνο, το κριθάρι http://kaitsas.blogspot.com
στηριζόταν κυρίως
τα πορτοκάλια
τα γεώµηλα και Αµίσου
τα εξαιρετικά καπνά, ιδιαίτερα των περιοχών τηςκαι
Μπάφρας.
Τα τυροκοµικά προϊόντα του Πόντου ήταν και είναι επίσης δηµοφιλή στις αγορές της Κωνσταντινούπολης
και των άλλων µεγαλουπόλεων
Προς το βορρά η οροσειρά Παρυάδρου, πλούσια σε Αργυρούπολης

αργύρου
Έδωσε τη δυνατότητα χαλκού και στις περιφέρειες της και
µεταλλευτικά κοιτάσµατα δηµιουργίας µεταλλείων
µολύβδου Τρίπολης
Εξίσου ανεπτυγµένη ήταν

χρυσοχοΐας
Η βιοτεχνία στο χώρο της σιδηρουργίας και
χαλκουργίας
καθώς επίσης και
η βιοµηχανία της ναυπηγικής.
81
Η κύρια πλουτοπαραγωγική πηγή στα παράλια του Εύξεινου Πόντου ήταν
Κατά την διάρκεια του πολέµου οι Νεότουρκοι µε διάφορους τρόπους προσπαθούσαν να

το διαµετακοµιστικό εµπόριο αποµακρύνουν και να περιορίσουν το εµπόριο των χριστιανών, οι οποίοι για να
επιβιώσουν συνεργάστηκαν µε τις τοπικές µουσουλµανικές εθνότητες.
Η Τραπεζούντα µέχρι το 1869 ήλεγχε το 40% του εµπορίου της Περσίας και το
διαµετακοµιστικό εµπόριο απέφερε κέρδος περίπου 200.000.000 φράγκα το χρόνο.
Ρωσία Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
Οι ελληνικές επιχειρήσεις Περσία
την Τραπεζούντα διέθεταν Αγγλία
εµπορικά καταστήµατα και Κωνσταντινούπολη
την Αµισό πρακτορεία µεταφορών στη Μασσαλία και σε
άλλες µεγάλες πόλεις της Ευρώπης
την Κερασούντα Η Τραπεζούντα αποτελούσε το σταυροδρόµι της εµπορικής κίνησης µεταξύ ∆ύσης και
µε κυριότερα
την Οδησσό Ανατολής µέχρι το 1869 που ολοκληρώθηκε η διάνοιξη της ∆ιώρυγας του Σουέζ, οπότε
λιµάνια
άρχισε η σταδιακή παρακµή του λιµανιού της. Ωστόσο για µεγάλο διάστηµα και µετά το
την Βράϊλα 1883, τέσσερις µεγάλοι ελληνικοί τραπεζικοί και εµπορικοί οίκοι της Τραπεζούντας
έλεγχαν µαζί µε το υποκατάστηµα της Τράπεζας Αθηνών σχεδόν όλη την οικονοµία του
το Νοβοροσίσκι και ανατολικού Πόντου.
τη Σεβαστούπολη Ανάλογη ήταν η οικονοµική κίνηση των Ελλήνων και στις άλλες πόλεις του Πόντου:
από το εµπορικό λιµάνι της Αµισού εξάγονταν µεγάλες ποσότητες εξαιρετικού καπνού
και άλλων εγχώριων προϊόντων,
ενώ το 1869 στην Αµισό από τις 214 επιχειρήσεις της πόλης οι 156 άνηκαν στους
Έλληνες. http://kaitsas.blogspot.com
Κωνσταντινίδη,
Στην Κερασούντα καταξιώθηκαν στα µεγάλα
Κακουλίδη
οι εφοπλιστικοί και εµπορικά κέντρα του Εύξεινου
Σούρµελη και
εµπορικοί οίκοι των Πόντου αλλά και της Ευρώπης
Πισσάνη
III. Η οικονοµική άνθιση του ελληνισµού στην ευρύτερη περιοχή του Εύξεινου Πόντου είχε ως αποτέλεσµα
Οι εκπρόσωποι του επιχειρηµατικού κόσµου πρόσφεραν γενναιόδωρα ένα σεβαστό ποσό
θρησκευτικών
από τα κέρδη τους υπέρ των εκπαιδευτικών ιδρυµάτων και
φιλανθρωπικών
αξιόλογοι επιστήµονες στέλνονταν για ειδίκευση σε διάφορα πανεπιστήµια της Ευρώπης, για να
µεταφέρουν στην πατρίδα τους τις νέες επιστηµονικές µεθόδους διδασκαλίας.
που είχε ιδρύσει το 1682

ο µεγάλος Τραπεζούντιος Πνευµατική ανάπλαση των
πνευµατική Το Φροντιστήριο δάσκαλος του Γένους έπαιξε και Ελληνοποντίων
την και αναγέννηση της Τραπεζούντας, Σεβαστός Κυµινήτης σηµαντικό Ηθική
καλλιτεχνική και ρόλο στην και στην
λειτούργησε παρά τις αν άπ τυ ξ η της ε θνικής τους συνείδησης
αντιξοότητες µέχρι το 1922
Στις αρχές του 20ου αιώνα δεν υπήρχε ποντιακό χωριό χωρίς δικό του σχολείο και δική του εκκλησία.
Σύµφωνα µε Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
.
τη στατιστική στις επαρχίες των έξι µητροπόλεων του Πόντου κατοικούσαν 697.000 Έλληνες
του Πανάρετου
το 1913
ενώ, 1.890 εκκλησίες,

σύµφωνα µε 22 µοναστήρια,
λειτουργούσαν
τον Γ. Λαµψίδη, 1.647 παρεκκλήσια
το ίδιο διάστηµα 1.401 σχολεία µε 85.890 µαθητές
82
εγκαταστάθηκε το 1880 στη Τραπεζούντα

Το ελληνικό τυπογραφείο,
το οποίο στην ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης
συνέβαλε αποφασιστικά και
την προετοιµασία ενός αγωνιστικού κλίµατος για την αντικατάσταση του
οθωµανικού καθεστώτος από ένα ελεύθερο και δηµοκρατικό πολίτευµα.
Ο ελληνοκεντρικός προσανατολισµός
του κλίµατος αυτού είχε ως πρωτεργάτες ανέπτυξε πατριωτική δράση σε κάθε ευκαιρία.
την πρωτοεµφανιζόµενη αστική τάξη, Έτσι π.χ., από τον ρωσο-οθωµανικό πόλεµο του 1828-1829
η οποία µέχρι και την κρητική εξέγερση του 1866-67,
οι Έλληνες του Πόντου ήταν παρόντες.
εθελοντική συµµετοχή των Ποντίων αγωνιστών

Αλλά και στους ελληνο-οθωµανικούς πολέµους και
που ακολούθησαν πολύ σηµαντική ήταν η οικονοµική ενίσχυση που παρείχαν υπέρ των αγώνων
Για παράδειγµα την προσφορά των 12.000 λιρών που

αναφέρουµε έκαναν οι Έλληνες της Σαµψούντας το
1912 στο ελληνικό Ναυτικό
Ο 20ος αιώνας βρήκε τον ελληνισµό του Πόντου να έχει θεαµατικό προβάδισµα συγκριτικά µε τις άλλες
εθνότητες της ευρύτερης περιοχής στον οικονοµικό και στον πνευµατικό τοµέα.
IV.
ήταν εξαιρετικά εχθρική
και οικονοµικά
Ωστόσο περιλάµβανε δυσµενή εκπαιδευτικά µέτρα, τα οποία επιβλήθηκαν γενικότερα στις
η πολιτική που εφάρµοσαν στρατιωτικά και χριστιανικές εθνότητες του κράτους
οι νεοτουρκικές κυβερνήσεις θρησκευτικά
απέναντι των Ελλήνων Βρισκόταν σε πλήρη αντίθεση µε τις εξαγγελίες του Προέδρου των Ηνωµένων Πολιτειών της
Αµερικής Γ. Ουίλσον, σχετικά µε την αυτοδιάθεση των λαών
και
οδήγησε τους Ποντίους, κυρίως της ∆ιασποράς, στη µεγάλη απόφαση να αγωνιστούν για τη
δηµιουργία µιας αυτόνοµης Ποντιακής ∆ηµοκρατίας.
83
2. Αγώνες για τη δηµιουργία µιας αυτόνοµης Ποντιακής ∆ηµοκρατίας (1917-1922)
∆ΟΜΗ
I. Οι πρωτεργάτες – Η δίχρονη προεδρία του Χρύσανθου
II. Ενέργειες µετά το 1918
III. Η στάση του Βενιζέλου στο συνέδριο ειρήνης στο Παρίσι
IV. Συνοµοσπονδία µε Αρµένιους και Μουσουλµάνους του Πόντου.
V. Συνεργασία µε Κούρδους και Αρµένιους εναντίον του Κεµάλ
VI. Η τελευταία προσπάθεια ποντοαρµένικης συνεργασίας
VII. Ο ελληνοποντιακός πληθυσµός της Ρωσίας έως σήµερα
I. Οι Έλληνες της ∆ιασποράς αναδείχθηκαν πρωτεργάτες στους αγώνες για τη δηµιουργία µιας αυτόνοµης ποντιακής δηµοκρατίας
Κ. Κωνσταντινίδη
από τη Μασσαλία
Β. Ιωαννίδη και
από το Βατούµ
Θ. Θεοφύλακτου
µε βασικούς εκπροσώπους τους Ι. Πασσαλίδη
από το Σοχούµ Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
Λ. Ιωαννίδη και
από το Κρασνοντάρ.
Φ. Κτενίδη
Λίγες µέρες πριν από τη ρωσική κατοχή της πόλης,
τον Απρίλιο του 1916, έγινε η παράδοση της Τραπεζούντας
από τον Τούρκο Βαλή Μεχµέτ Τζεµάλ Αζµή µπέη

ο µητροπολίτης Τραπεζούντας στο µητροπολίτη Χρύσανθο, ο οποίος
Χρύσανθος λόγω της συνετής πολιτικής του απέναντι στους µουσουλµάνους της
περιοχής, έγινε δεκτός από τους Ρώσους αλλά και από τους προξενικούς
αντιπροσώπους των άλλων κρατών,
ως ηγέτης στην ευαίσθητη περιοχή,
Από τους Έλληνες όπου ήταν ακόµη νωπές στους κατοίκους οι µνήµες από τις σφαγές και τις
του ιστορικού Πόντου εχθροπραξίες.
ξεχωρίζουν οι δύο σεβάσµιες
µορφές της Εκκλησίας, και Η δίχρονη προεδρία του Χρύσανθου ήταν ένα αληθινό διάλειµµα
δηµοκρατίας και αρµονικής συµβίωσης χριστιανών και µουσουλµάνων.
ο µητροπολίτης Αµάσειας Γερµανός Καραβαγγέλης
II. Το Φεβρουάριο του 1918 η κατάσταση είχε αλλάξει ριζικά, όταν ύστερα
από την επικράτηση των µπολσεβίκων το 1917, ο ρώσικος στρατός εγκατέλειψε την Τραπεζούντα και η περιοχή ξαναπέρασε στη
κατοχή των Νεοτούρκων. Στις δύσκολες εκείνες στιγµές, χιλιάδες Έλληνες του ανατολικού Πόντου και του Κάρς, για να γλιτώσουν από
τις διώξεις από τους Νεότουρκους, πήραν το δρόµο της φυγής προς τη Ρωσία, η οποία δοκιµαζόταν τότε από εµφύλιο πόλεµο.
τους Έλληνες της Ρωσίας, οι οποίοι ήδη από,
τον Ιούλιο του 1917
Ο ξεριζωµός το Α΄ Πανελλήνιο Συνέδριο την εκλογή Κεντρικού Συµβουλίου
στο Ταϊγάνιο
των Ελλήνων
της Μ. Ασίας αποφάσισαν για τη δηµιουργία ανεξάρτητου Ποντιακού κράτους
ευαισθητοποίησε µε προσωρινή έδρα την πόλη Ροστόβ.
Για πρώτη φορά http://kaitsas.blogspot.com
οι Πόντιοι της σε όλες τις µεγάλες πόλεις της Ελλάδας (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Καβάλα, Βόλο)
∆ιασποράς καθώς και
οργανώθηκαν
στις πόλεις του εξωτερικού.
Στην Ευρώπη πρωτεργάτης του αγώνα ήταν
ενηµέρωνε από τη Μασσαλία µε διαδοχικά υποµνήµατα
τις συµµαχικές δυνάµεις για την τραγική κατάσταση που επικρατούσε
στον Πόντο.
Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος Ο ίδιος επίσης τύπωσε και κυκλοφόρησε χάρτη που όριζε τα σύνορα
της προτεινόµενης ποντιακής δηµοκρατίας.
Αυτό το χάρτη τύπωσε και σε απλό σχήµα ταχυδροµικού δελτίου
ο Κωνσταντινίδης (καρτ-ποστάλ) µε γραπτό κείµενο στα γαλλικά:
ο οποίος, «Πολίτες του Πόντου ξεσηκωθείτε! Θυµίστε στα φιλελεύθερα έθνη τα
ύψιστα δικαιώµατά σας για τη ζωή και την ανεξαρτησία»
Η ρώσικη επανάσταση ξεσήκωσε τους Έλληνες του Πόντου για το δικό

τους εθνικό αγώνα,
ενώ στο πρώτο παγκόσµιο Παν-ποντιακό Συνέδριο που οργανώθηκε στη
Μασσαλία το Φεβρουάριο του 1918,
ο ίδιος ο Κωνσταντινίδης, µε τηλεγράφηµα που έστειλε στον
Α. Τρόσκι, ζήτησε επίσηµα την υποστήριξη της Σοβιετικής Ένωσης
III.Η κυβέρνηση
ΑΡΧΙΚA ήταν σύµφωνη µε τον αγώνα και τις εθνικές διεκδικήσεις των Ποντίων.
του Ελ. Βενιζέλου
OΜΩΣ,
πιέστηκε από τις συµµαχικές δυνάµεις και
∆ΕΝ συµπεριέλαβε τον Πόντο στο φάκελο των ελληνικών διεκδικήσεων.
και
παρά τις έντονες διαµαρτυρίες των Ελλήνων του Πόντου,
συµφώνησε να παραχωρηθεί η περιοχή στην υπό ίδρυση Αρµενική ∆ηµοκρατία
Η πρόταση του Ελ. Βενιζέλου προκάλεσε µεγάλη απογοήτευση

στο οι οποίοι στα διάφορα συνέδρια που πραγµατοποίησαν στο
συνέδριο Ειρήνης στους Έλληνες του Πόντου,
ο Ελ. Μπακού, στο Κρασνοντάρ, στο Βατούµ και στη Μασσαλία,

στο Παρίσι, Βενιζέλος Πολλά ποντιακά σωµατεία έστειλαν τότε τηλεγραφήµατα στο
που άρχισε διαµαρτυρήθηκαν Παρίσι για να µεταπείσουν τον Πρωθυπουργό, τον οποίον
το ∆εκέµβριο του 1918, έντονα για τη στάση της
ελληνικής Κυβέρνησης επισκέφθηκε µάλιστα τον Απρίλιο του 1919
ο Μητροπολίτης Χρύσανθος.
Μετά την διεξοδική ενηµέρωση
που έλαβε ο Έλληνας πρωθυπουργός από τον Χρύσανθο, για το Ποντιακό ζήτηµα
αποφάσισε να ενισχύσει τις προσπάθειες των Ποντίων
και http://kaitsas.blogspot.com
έδωσε την έγκρισή του στο µητροπολίτη να συνεχίσει την προσπάθεια ενηµέρωσης όλων των
πολιτικών που έλαβαν µέρος στη Συνδιάσκεψη.
Οι περισσότεροι από αυτούς, µε εξαίρεση τους Άγγλους αντιπροσώπους, είδαν µε πολλή
κατανόηση τα αιτήµατα των Ελληνοποντίων. Συγκεκριµένα, στη πρόταση του µητροπολίτη
να γίνει ο Πόντος ανεξάρτητο κράτος υπό ελληνική εντολή, ο Πρόεδρος των Η.Π.Α Ουίλσον
απάντησε: «Είναι θαυµάσια όσα µου λέτε. Ο Πόντος πρέπει να γίνει ανεξάρτητος.
Μίαν ψήφον έχω εις την Συνδιάσκεψιν, αλλά θα την δώσω υπέρ του λαού σας».
IV. Παράλληλα µε τον παν-ποντιακό αγώνα των Ελλήνων της Ρωσίας, Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος
Επισκέφθηκε το Εριβάν
Αρµένιους Ωστόσο η αµοιβαία καχυποψία έγινε αιτία να χαθεί
ο Χρύσανθος και µια µορφή πολύτιµος χρόνος, ο οποίος αποδείχθηκε µοιραίος,
διαπραγµατεύθηκε καθώς επίσης και συνοµοσπονδίας. εξαιτίας των γρήγορων πολιτικών εξελίξεων.
µε τους Μουσουλµάνους
του Πόντου,
Το πολιτικό γεγονός που λειτούργησε ως ταφόπετρα του ποντιακού ζητήµατος ήταν

που υπογράφηκε Η συνθήκη αυτή έδωσε στον αδύναµο ως τότε Κεµάλ την οικονοµική,
η συνθήκη το Μάρτιο του 1921 στρατιωτική, και ηθική δυνατότητα να συνεχίσει τις επιχειρήσεις του
φιλίας κατά των Ποντίων
και µπολσεβίκους και ακόµη
συνεργασίας ανάµεσα και να εµφανιστεί στη Συνδιάσκεψη του Λονδίνου µε υπερβολικές
στους απαιτήσεις, που λόγω της ιστορικής συγκυρίας δεν απορρίφθηκαν από
τον Κεµάλ
τις νικήτριες ∆υνάµεις, παρά το γεγονός ότι ήταν σύµµαχοι µε τους
Έλληνες
V. Παρά το αρνητικό κλίµα που δηµιουργήθηκε, ο ποντιακός ελληνισµός δεν πτοήθηκε.
Στις 10 Μαρτίου 1921, πρότεινε στον υπουργό εξωτερικών Μπαλτατζή,

Η κυβέρνηση του Γούναρη,
τους Κούρδους
εναντίον αποµονωµένη και από τους συµµάχους,
συνεργασία µε και
Ο Μητροπολίτης του κινήµατος του Κεµάλ ∆ΕΝ πήρε καµία πρωτοβουλία,
Αµάσειας τους Αρµένιους
Γερµανός,
ενώ οι Πόντιοι απογοητευµένοι, µε πρωτοβουλία του Γερµανού Καραβαγγέλη, διοργάνωσαν
στη Κωνσταντινούπολη στις 17 Αυγούστου 1921
δύο συνέδρια και
στην Αθήνα στις 4 Σεπτεµβρίου του ίδιου έτους.
VI. όταν πια τα συµφέροντα των Μεγάλων ∆υνάµεων είχαν αλλάξει πλευρά. Εκµεταλλευόµενος την
Η τελευταία προσπάθεια ευνοϊκή συγκυρία
ποντοαρµένικης συνεργασίας των µπολσεβίκων,
άρχισε καθυστερηµένα µε τη φανερή υποστήριξη της Ιταλίας, άρχισε την αντεπίθεση που έφερε
στις αρχές του 1922, ο Κεµάλ πασάς και της Γαλλίας και την κατάρρευση του µετώπου
τη σιωπηρή σύµπραξη της Αγγλίας,
Η ποντιακή ∆ηµοκρατί α έµεινε ένα όνειρο,

ενώ η καταδίκη σε θάνατο από την κεµαλική κυβέρνηση όλων των πρωτεργατών του αγώνα σφράγισε την εθνική
συµφορά του ποντιακού ελληνισµού, η οποία συνδέεται µε τη γενικότερη τύχη του ελληνισµού της Μ. Ασίας.
VII. Αυτή την περίοδο

της γενοκτονίας ένας δεύτερος ποντιακός ελληνισµός ζούσε και µεγαλουργούσε στη Ρωσία.
αλλά και νωρίτερα Περισσότεροι από 500.000 Πόντιοι κατοικούσαν στη Ρωσία,
ενώ http://kaitsas.blogspot.com
το 1918, µε τις οµαδικές µετοικεσίες των καταδιωγµένων Ποντίων, ιδιαίτερα µετά την αποχώρηση των ρωσικών
στρατευµάτων ξεπέρασαν τους 750.000
Σήµερα ότι στην πρώην Σοβιετική Ένωση ζουν ακόµη

υπολογίζεται περισσότεροι από µισό εκατοµµύριο πόντιοι, οι οποίοι διατηρούν, στο βαθµό που δεν επεµβαίνουν οι αρχές
των Ανεξάρτητων ∆ηµοκρατιών της Κοινοπολιτείας, τις πατροπαράδοτες ελληνοποντιακές τους παραδόσεις.
Στον ιστορικό Πόντο όµως το τέλος της ιστορίας και του πολιτισµού των Ποντίων ήταν εξαιρετικά τραγικό
και
σταµάτησε βίαια µε την αναγκαστική ανταλλαγή των πληθυσµών που όρισε η συνθήκη της Λωζάνης το 1923
86
3. Η µεθοδευµένη εξόντωση (γενοκτονία) των Ελλήνων του Πόντου
∆ΟΜΗ
Είναι γνωστή η γενοκτονία του αρµένικου λαού το 1915 από τους Νεότουρκους
ΑΛΛΑ που είχε τις ίδιες αναλογίες ποσοτικά και ηθικά µε την
∆ΕΝ είναι γνωστή η µεθοδευµένη εξόντωση των Ελλήνων του Πόντου γενοκτονία των Αρµενίων την περίοδο 1916-1923.
θανατώθηκαν µέχρι το 1923 από τους

Από τους 697.000 Πόντιους που ζούσαν το 1913 στον Πόντο, Νεότουρκους και τους Κεµαλικούς στις πόλεις
περισσότεροι από 353.000, δηλαδή ποσοστό µεγαλύτερο από και τα χωριά, στις εξορίες και τις φυλακές
το 50%, καθώς και στα τάγµατα εργασίας, τα λεγόµενα
«αµελέ ταµπουρού»
Η Φύση και η µέθοδος της ενώ είχε πολλά κοινά χαρακτηριστικά µε τη γενοκτονία των Εβραίων Συνολικά,
εξαπόλυσης συστηµατικών ∆εν είχε καµία ιδεολογική, κοσµοθεωρητική ή
ο παρευξείνιος
διώξεων κατά των ελλήνων του ψευδοεπιστηµονική θεµελίωση περί γενετικής,
Πόντου από τους Νεότουρκους είχε δυο βασικές διαφορές ευγονικής και αρίας ή σηµιτικής φυλής ελληνισµός της
και τους Κεµαλικούς κατά τον Π. Ενεπεκίδη
Μ. Ασίας εξοντώθηκε
Εξυπηρετούσε µόνο τη συγκεκριµένη πρακτική
πολιτική σκοπιµότητα της εκκαθάρισης της Μ. κατά την περίοδο
Ασίας από το ελληνικό στοιχείο.
1914-1924
Οι εξορίες των κατοίκων ολόκληρων χωριών, Ή
συνετέλεσαν ώστε
οι εξοντωτικές εκείνες οδοιπορίες µέσα στο χιόνι
ακολούθησε
των γυναικόπαιδων και των γερόντων
πολλοί να πεθάνουν από τις
– οι άντρες βρίσκονταν ήδη τον δρόµο της
κακουχίες
στα τάγµατα εργασίας ή στο στρατό –
διασποράς προς την
Ευρώπη, την Αµερική
Η κατάσταση στην ευρύτερη περιοχή του Εύξεινου Πόντου Ο ίδιος ο Κεµάλ στις 19 Μαΐου 1919
και τη Περσία (Ιράν),
επιδεινώθηκε, όταν ο ελληνικός στρατός στις 15 Μαΐου 1919 οργάνωσε τη δεύτερη φάση των διωγµών,
κατέλαβε τη Σµύρνη και ένα µέρος της ενδοχώρας όταν αποβιβάστηκε στη Σαµψούντα. τη Σοβιετική Ένωση
και την Ελλάδα.
Με τη Συνθήκη της Λωζάννης στις 24 Ιουλίου 1923, ορίστηκε ως σύνορο µεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας
ο ποταµός Έβρος. Ήδη στις 30 Ιανουαρίου του ίδιου έτους είχε υπογραφεί στη Λωζάννη η σύµβαση περί
ανταλλαγής των πληθυσµών
Ωστόσο η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων προσφύγων είχε ήδη εγκαταλείψει την περιοχή πριν από τη
σύµβαση, ενώ πολλοί κατέφυγαν στις παραλιακές πόλεις για να επιβιβασθούν σε πλοία για την Ελλάδα
Τα αρχεία των Υπουργείων Εξωτερικών της Ευρώπης και της Αµερικής,

καθώς επίσης και οι εκθέσεις διεθνών οργανισµών πιστοποιούν
το µέγεθος και το είδος του διωγµού που υπέστησαν οι Έλληνες του Πόντου
TELOS

ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ - ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ - ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ

Uploaded by

Copyright:

Γιώργος Καΐτσας -Φιλόλογος

«ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ»

Γ΄ ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ

Ι. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ............................................ 5

ΙΙ. Η ∆ΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

ΙΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α (1821-1930).......................................... 39

ΙV. ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΑΠΟ ∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΚΑΙ

I. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Γ. Οι οικονοµικές εξελίξεις κατά τον 20ο αι.

I. α) Οι ραγδαίες εξελίξεις που γνώρισε ο σύγχρονος κόσµος στον οικονοµικό τοµέα

Η κυριαρχία του αγροτικού χώρου άρχισε προοδευτικά να υπ ο χ ω ρε ί

τα λίγα εναποµείναντα τσιφλίκια

β) Αργότερα όµως τα Επτάνησα (1864)

Επιδίωξαν δηλαδή την επιβολή υψηλών δασµών στο

Οι πρακτικές αυτές δηµιούργησαν εντάσεις και οδήγησαν

Με τη σειρά της η νέα κατάσταση Οι µικροκαλλιεργητές δυσκολεύονταν να εµπορευµατοποιήσουν την

2. Τα πρώτα βήµατα του εργατικού κινήµατος

Στο τέλος συναντάµε στην Ελλάδα

Η πολιτική και κοινωνική τους επιρροή

ΙΙ. Η κατάσταση αυτή κράτησε ως

β. που εξακολουθούσε ακόµη να πλουτίζει σε

Για τους λόγους αυτούς

πλούσιες περιοχές τα εδάφη της κατά 70% περίπου

β. Τα νεοαποκτηθέντα εδάφη ήταν ως επί το πλείστον πεδινά και

Στη σχετικά οµοιογενή Ήπειρο, για παράδειγµα, δίπλα στους

Ι. Η σύγκρουση του παλατιού µε τον Βενιζέλο,

Η Ελλάδα πάντως τη πολεµική συµµετοχή της στο µακεδονικό µέτωπο

Οι συνέπειες αυτής της ι διόµορφης νοµισµατικής ισορροπίας δεν άργησαν να φανούν

5. Η οικονοµική ζωή κατά την περίοδο 1922-1936

Ι. Η καταστροφή του 1922 µετέβαλε τα δεδοµένα της ελληνικής κοινωνίας.

Έκατό χρόνια µετά την

6. Η ελληνική οικονοµία κατά την περίοδο του µεσοπολέµου

Σε αντίθεση µε πολλά γειτονικά της κράτη είχε οµογενοποιηθεί εθνικά,

Είχε ολοκληρώσει την αγροτική µεταρρύθµιση και

 Τέλος θα µπορούσαµε να προσθέσουµε στα θετικά

Πέρα από τις επιτυχείς ή ανεπιτυχείς προσπάθειες των

 στο τηλεφωνικό δίκτυο, από γερµανικές εταιρείες,

8. Η Τράπεζα της Ελλάδος

ΙΙ. Το Μάιο παρά τις αντιδράσεις της Εθνικής Τράπεζας και

 Ένα χρόνο αργότερα άρχισε η λειτουργία της.

στηρίζοντας την έκδοση χαρτονοµίσµατος Η περίοδος αυτή κράτησε µέχρι

προκάλεσε µια ισχυρή δυναµική που επέτρεψε τις σηµαντικές

Ι. η εµπιστοσύνη των Ελλήνων σε ένα καλύτερο οικονοµικά µέλλον είχε αποκατασταθεί,

ΙΙ. α) Γιώργος Καΐτσας –Φιλόλογος

β) Στο εξωτερικό εµπόριο µε βάση το µετατρέψιµο συνάλλαγµα Για µια χώρα,

 Καθώς προχωρούσε η δεκαετία της κρίσης, η δεκαετία του 1930,

II. Η ∆ΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ

ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α (1821 -1936)

Β. Χειραφέτηση και αναµόρφωση (1844 – 1880)

1. Το σύνταγµα του 1844

Οι πολιτικές και ιδεολογικές αντιλήψεις των κοµµάτων εκφράστηκαν µε µεγαλύτερη

η ισότητα απέναντι στο νόµο Όλοι οι αντιπρόσωποι

Κατοχυρωνόταν µε ελάχιστους περιορισµούς το ρύθµιση που αποτελούσε

Συνταγµατική πρόβλεψη για τα κόµµατα ∆ΕΝ υπήρξε.

Συνταγµατική πρόβλεψη για τα κόµµατα ∆ΕΝ υπήρξε.

ανοίχτηκε ευρύ πεδίο για τη συµµετοχή πολιτών και

ανεξάρτητα από τις επιδράσεις δυτικών προτύπων

Μία α δ υνα µ ία ήταν ότι το δικαίωµα του

ΙΙ.  Στην περίοδο µεταξύ των δύο συνταγµάτων (1844-1864) ουσιαστικά

ΙΙΙ. επεδίωκε µία κυβερνητική πολιτική

V. µετά τη βίαιη συµπεριφορά

I. µε την ανάδειξη µιας νέας γενιάς ανθρώπων

ΙΙ. α) Η νέα γενιά  των συχνών πολιτικών µεταβολών και

β) από τις αντιπαραθέσεις που

III. της οικονοµικής δυσπραγίας

Αποτέλεσµα Στις 12 Οκτωβρίου 1862 αναγκάστηκε

Τέλος θα µπορούσαµε να προσθέσουµε στα θετικά

στο τηλεφωνικό δίκτυο, από γερµανικές εταιρείες,

Ένα χρόνο αργότερα άρχισε η λειτουργία της.

Καθώς προχωρούσε η δεκαετία της κρίσης, η δεκαετία του 1930,

ΙΙ. Στην περίοδο µεταξύ των δύο συνταγµάτων (1844-1864) ουσιαστικά

ΙΙ. α) Η νέα γενιά των συχνών πολιτικών µεταβολών και

Απεχθανόταν το τυχοδιωκτικό χρηµατιστικό κεφάλαιο και Προσπαθούσε να προσελκύσει το χρηµατιστικό

οι Φιλελεύθεροι τάσσονταν είχαν διαφορετική εκτίµηση

III. Στις εκλογές που προκηρύχθηκαν καθώς θεωρούσαν την

Στα µέσα του 1916 το Κοινοβούλιο χάθηκε ουσιαστικά από το προσκήνιο

Η κυβέρνηση παρέτεινε τη θητεία της Βουλής παρά την πίεση

τέθηκαν εµπόδια στις εµπορικές δραστηριότητές τους

οι άνδρες άνω των 45 ετών που δεν στρατεύονταν

θα απέβαλλαν την παλιά ιθαγένεια και θα αποκτούσαν την

θα διευκολύνονταν στη µετακίνησή τους από τη Μικτή Επιτροπή